Thursday 20 November 2008

ڕه‌گه‌کان،پێشاندانی په‌ڵه‌یه‌کی ڕه‌ش به ‌نێوچاوانی سپیپێستانه‌وه

ڕه‌گه‌کان،پێشاندانی په‌ڵه‌یه‌کی ڕه‌ش به ‌نێوچاوانی سپیپێستانه‌وه
ئه‌مجه‌د شاکه‌لی
تاریکولێڵه‌یه‌کی به‌یانییه‌کی زووی به‌هاری ساڵی 1750، پێش یه‌که‌م قووله‌ی که‌ڵه‌شێری ئاوایی و پێش نوێژی به‌یانی، له‌ گوندی جه‌ففور(Juffure)، چوار ڕۆژه‌ ڕێیه‌ک دوور له‌ که‌ناری گامبیای، ڕۆژاوای ئه‌فریقا، مه‌لۆتکه‌یه‌کی ساوای نێرینه،‌ بۆ ئۆمۆرۆ کینته‌(Kinte Omoro)ی باوک و بینتا کینته‌(Binta Kinte)ی دایک، له‌دایک ده‌بێت. منداڵێکی ڕه‌ش ڕه‌ش, وه‌ک بینتای دایکی، په‌ڵه‌په‌ڵه‌ و شلوشاو و لینج، خوێنی بینتای تێدا ده‌جووڵا.  به‌ ده‌م ژان و خۆگوشین و زۆرله‌خۆکردنی بینتاوه،‌ به‌ قیژه‌ و زریکه‌وه، منداڵه‌که‌‌ له‌دایک ده‌بێت. ئه‌و منداڵه‌ ده‌بێته‌ هۆی خۆشی و مایه‌ی فه‌ڕ بۆ خێزانه‌که‌ی. ئه‌و ناوه‌ی له‌ دواییدا لێی ده‌نرێت، ده‌بێته‌ ناوێکی دیار و له‌به‌رچاو و به‌ناووبانگ. یه‌که‌م ده‌نگێک، ‌ به‌رگوێی منداڵه‌که‌  ده‌که‌وێت، ده‌نگی که‌ڵه‌شێر و ده‌نگی هه‌ردوو مامانه‌که‌ی دیار سه‌ری بوون،  تێکه‌ڵ به‌ ده‌نگی هاوه‌ن و ده‌سکهاوه‌ن، که‌ ته‌قه‌ ته‌ق‌ و زرمه‌زرمی ده‌هات و ژنانی گوند به‌و که‌وه‌شه‌به‌قه،‌ خه‌ریکی کوتانی کوسکوس[1] بوون، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ سه‌ر سێکوچکه‌ به‌ردینه‌کان و کوانووه‌کاندا بیکه‌ن به‌ هه‌ریسه‌ و دواتر بیخۆن. هه‌ردوو مامانه‌ له‌ڕ و  پێست چه‌ڵق و چرچولۆچه‌کان‌، ئنیۆ بۆتۆ(Nyo Boto) و یاییسا(Yaisa)ی نه‌نکی منداڵه‌که‌،  دیتیان منداڵه‌که‌ کوڕه‌، ئیدی له‌ خۆشییاندا، ده‌ستیان به‌ قاقا و پێکه‌نین کرد. به‌ سه‌ر خانووه‌ قوڕه‌ بۆرڕه‌نگه‌کانی گونده‌وه،‌ دووکه‌ڵێکی شین پێچی ده‌خوارد. که‌ که‌جالی دیمبا(Kajali Demba)‌،  ئیمام و مه‌لا و پێشنوێژی گوند، به‌ ده‌نگه‌ منگنه‌که‌ی بانگی دا و "الله‌ اکبر الله‌ اکبر، الله‌ اکبر الله‌ اکبر، ‌أشهد ان لا اله‌ الا الله و أشهد ان محمدا رسول الله..."‌ ی ته‌واو خوێند، پیاوان به‌ کراسه‌ شۆڕ و درێژه‌کانیانه‌وه‌، ده‌ستیان به‌ نوێژکردن کرد. که‌ له‌ نوێژ بوونه‌وه‌، ڕوویان کرده‌وه‌ ناو دێ ‌. پێش ئه‌وه‌ی هه‌ریه‌که‌و  ڕێگه‌ی ماڵی خۆی  بگرێته‌ به‌ر‌، ئۆمۆرۆی تازه‌باوک، به‌ هه‌ڕا، خۆی گه‌یانده‌ لای پیاوه‌کان، هه‌واڵی له‌دایکبوونی نۆبه‌ره‌که‌ی دانێ و ئه‌وانیش پیرۆزباییان لێکرد و دوعای خێریان بۆ کرد. به‌ پێی باوباپیران، نۆبه‌ره‌، که‌ کوڕ بێت، پیرۆزیی و به‌ره‌که‌ت و فه‌ڕ و میهره‌بانی خودا، ده‌ڕژێته‌ سه‌ر، نه‌ ته‌نیا باوک و دایکی منداڵه‌که‌، به‌ڵکه‌ باپیران و داپیرانی منداڵه‌که‌یش.  پیاوه‌کان، که‌ چوونه‌وه‌ ماڵێ، هه‌ریه‌که‌و به‌شه‌ هه‌ریسه‌ی خۆیان، که‌ پێشتر ژنان ئاماده‌یان کردبوو، وه‌رگرت. ژنان پێشتر خۆراک ده‌ده‌نه‌ منداڵه‌کانیان و گه‌وره‌کان دواتر خۆراک ده‌خۆن. دوای ناشتا و هه‌ریسه‌خواردن، هه‌ر پیاوه،‌ پاچ و بێڵ و قوڵنگه‌ی خۆی هه‌ڵگرت و چووه‌ نێو کێڵگه‌که‌ی خۆی، بۆ ئاماده‌کردنی خاک و تۆو و چاندنی دانه‌وێڵه‌.  ئۆمۆرۆ، ده‌یویست ناوێکی مێژووی و مژده‌به‌خش و به‌ڵێنده‌ر بۆ نۆبه‌ره‌که‌ی بدۆزێته‌وه‌، که‌ مایه‌ی خێر و خۆشی و فه‌ڕ بێت، نه‌ک  ته‌نێ هه‌ر بۆ خێزانه‌که‌ی خۆیان، به‌ڵکه‌ بۆ هۆزه‌که‌یشیان ماندینکاس(Mandinkas). به‌ گوێره‌ی نه‌ریتی خێڵ و هۆز، له‌گه‌ڵ ناوی ئه‌و منداڵه‌دا حه‌وت تایبه‌تمه‌ندیی ‌هه‌ن و ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ش گه‌شه‌ ده‌که‌ن. له‌ هه‌شته‌م ڕۆژی له‌ دایکبوونی منداڵه‌که‌یدا، ئۆمۆرۆ به‌ ناوی خۆی و ژنه‌که‌یه‌وه، ‌بانگهێشتنی هه‌موو خه‌ڵکی گوند و ته‌واوی خێزانه‌کانیانی کرد، بۆ گوێزه‌بانه‌ و ناونانی منداڵه‌که‌. له‌و بۆنه‌یه‌دا، وه‌ک نه‌ریت، باوک و باپیری منداڵه‌که‌ ئاماده‌ ده‌بن و که‌ منداڵه‌که‌ ناودێر کرا، ئیدی ده‌بێته‌ ئه‌ندامێکی خێڵ. باپیر و داپیری منداڵه‌که‌ له‌ هه‌ردوو سه‌ره‌وه‌، لایه‌نی باوکی و لایه‌نی دایکی، هه‌ر لایه‌نه‌ و دوو‌ قوتووی پڕ له‌ شت دێنن، که‌ یه‌کێکیان شیری ترش و ئه‌وی دیکه‌یان تێکه‌ڵه‌یه‌کی هه‌نگوین و برنجی تێدان. له‌گه‌ڵ ده‌نگی لێدانی ته‌پڵدا و ئاماده‌بوونی ئه‌و پیاوه‌ی ڕۆژێک له‌ ڕۆژان و له‌ داهاتوودا، ده‌بێته‌ مامۆستای منداڵه‌که‌ و ئاماده‌بوونی براکانی ئۆمۆرۆ، واته‌: مامه‌کانی منداڵه‌که‌، بینتای دایکی منداڵه‌که‌، مه‌لۆتکه‌که‌‌ له‌ باوه‌ش ده‌گرێ و ئه‌وانیش که‌مێک له‌ پرچی منداڵه‌که‌ ده‌تاشن. ئه‌وجا پیاوان په‌نجه‌یه‌ک له‌و هه‌نگوین و برنجه‌ هه‌ڵده‌ژه‌نن و ده‌یخۆن و ئیمامیش(مه‌لای گوند)، دوعای سه‌رکه‌وتن و ته‌مه‌ندرێژی و ده‌وڵه‌مه‌ندی و به‌خته‌وه‌ری، بۆ منداڵه‌که‌ و ماڵباتی منداڵه‌که‌ و گوند و خێڵ ده‌کا و ده‌خوێنێ. ئۆمۆرۆ، له‌ ژنه‌که‌ی نێزیک ده‌بێته‌وه‌ و منداڵه‌که‌ی لێ وه‌رده‌گرێت و منداڵه‌که‌ به‌رز ده‌کاته‌وه‌ و سێ جاران ناوی منداڵه‌که، ئه‌و ناوه‌ی بۆی هه‌ڵبژاردووه‌،‌ ده‌دات به‌ گوێی منداڵه‌که‌دا. ته‌پڵلێدان ده‌ستپێده‌کات و ئۆمۆرۆ ناوی منداڵه‌که‌ ده‌چپێنێته‌ گوێی بینتای ژنیشیدا. ناوه‌که‌، به‌ ده‌مڕاست و کوێخای گوندیش ده‌ڵێ. منداڵه‌که‌ ناونرا کونتا(Kunta).  ناوی کونتا، خۆشی و به‌خته‌وه‌ری و شادیبه‌خش بوو، بۆ ته‌واوی خێزان و هۆز و سه‌رکه‌وتن و فه‌ڕ و به‌رده‌وامی و ژیانیشی له‌گه‌ل خۆیدا ده‌هێنا. ئه‌و ناوه‌ له‌ باپیره‌ گه‌وره‌ی ئۆمۆرۆوه‌ مابووه‌وه‌ و له‌ بنجوبناواندا، ناوێکی مۆریتانیی بوو‌. ئه‌و کونتایه‌، کاتی خۆی هاتووه‌ و خه‌ڵکی ئه‌و گونده‌ی له‌ برسییه‌تی ڕزگار کردووه‌. ئه‌و کونتایه‌ له‌کن خه‌ڵکی گوند، پیاوێکی پیرۆز بووه‌. ئه‌و ناوه(کونتا)‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ چه‌ندین باوباپیرانی پێشتر‌. شه‌وی گوێزه‌بانه‌ی کونتا، شه‌وی هه‌شته‌می له‌دایکبوونی، له‌ ژێر ئاسمانێکی مانگه‌شه‌و و پڕئه‌ستێره‌دا، ئۆمۆرۆ،  کونتای نۆبه‌ره‌ی هه‌ڵده‌گرێت و بڕێک له‌ گوند دووری ده‌خاته‌وه‌ و ده‌چێته‌ نێو سروشت و له‌وێ، کونتا تا ئاستی ڕوومه‌تی خۆی به‌رز ده‌کاته‌وه‌ و ڕووی له‌ ئاسمان ده‌کات و ئاماژه‌ بۆ ئاسمان ده‌کات و مه‌به‌ستی ئاسمانه‌، به‌ زمانی خۆیان پێی ده‌ڵێ:" Fend kiling dorong leh warrata ka iteh tee "ته‌ماشاکه‌!  تاکه‌ شتێک، که‌ له‌ تۆ گه‌وره‌تره..".                                                                                                                                        
Rötter                                               
ڕه‌گه‌کان، ئه‌و چیرۆکه‌ مێژووه‌یه‌، که‌ له‌ له‌دایکبوونی کونتا کینته‌وه،‌‌ له‌ گوندێکی گامبیای ئه‌فریقا، له ساڵی‌ 1750 وه‌ ده‌ستپێده‌کات و حه‌وت نه‌وه‌ دوای ئه‌وه،‌ له‌ ناشتن و به‌خاکسپاردنی ته‌رمی پرۆفێسسۆرێکی سیاپێستدا، ته‌واو ده‌بێت.‌ منداڵه‌کانی ئه‌و پرۆفێسسۆره‌، مامۆستا، ئه‌ندازیاری که‌شتی و زه‌ریا، یاریده‌ری به‌ڕێوه‌به‌ری ده‌سگه‌ی زانیاری ئه‌مه‌ریکا و نووسه‌رێکن، نووسه‌ره‌که‌ ئالیکس هه‌یلی(Alex Haley)‌، نووسه‌ری ڕه‌گه‌کانه‌.
ڕه‌گه‌کان، له‌ ڕاستیدا شاکارێکی ئه‌ده‌بی مه‌زنه‌ و سه‌یریش نییه‌، که‌ ساڵی 1976، کاتی بڵاوبونه‌وه‌ی سه‌رکه‌وتنێکی گه‌وره‌ و بڵاوبوونه‌وه‌یه‌کی یه‌کجار به‌رینی به‌ خۆیه‌وه‌ بینی و له‌ جیهانیشدا به‌ میلیۆنان نموونه‌ی لێ فرۆشرا. له‌ سه‌ر به‌رگی کتێبی ڕه‌گه‌کان‌، چاپه‌ ئه‌سڵییه‌ ئینگلیزییه‌که‌ی، نووسراوه‌(The saga of an American Family)، واته‌: چیرۆکی خێزانێکی ئه‌مه‌ریکایی.  
ڕه‌گه‌کان، وێنه‌یه‌کی زۆر ڕوون و زه‌ق و به‌سه‌رهات و مێژوویه‌کی داڕێژراوی بازرگانیکردنه‌ به‌ کۆیله‌وه‌‌. کتێبه‌که‌ به‌ ڕاوه‌ کۆیله‌یه‌ک له‌ گامبیا ده‌ستپێده‌کات و به‌ هه‌ڵگرتن و لابردنی کۆیله‌یه‌تیی ته‌واو ده‌بێت. که‌سی سه‌ره‌کی چیرۆکه‌که‌ کۆیله‌یه‌کی سیاپێسته‌، کونتا کینته‌(Kunta Kinte) ،‌ و چیرۆکه‌که‌، دیرۆکی ئه‌وه‌، که‌ دواتر، نه‌وه‌ له‌ دوای نه‌وه‌ ده‌مێنێته‌وه‌ و ده‌ماوده‌م ده‌گێڕدرێته‌وه‌، سه‌ره‌تا له‌ کچه‌که‌ی کونتا خۆیه‌وه‌ و دواتر له‌ کوڕی ئه‌و کچه‌یه‌وه‌ و ئیتر به‌و جۆره‌ تا له‌ دواییدا، مێژووی کونتا کینته،‌ له‌ ئه‌فریقاییه‌که‌وه‌، که‌ به‌ ئازادی له‌دایکبووه‌،‌ تا ده‌گاته‌ ئه‌وه‌ی وه‌ک کۆیله‌یه‌کی ڕه‌شی ئه‌مه‌ریکایی بمرێت، ده‌که‌وێته‌ ده‌ست و ده‌گاته‌ لای ئالیکس هه‌یلی(Alex Haley).  دوای دوازده‌ساڵان گه‌ڕان به‌ دوای باوان و ڕه‌گوڕیشه‌ی خۆیدا، ئالیکس هه‌یلی، توانی ئه‌م کتێبه‌ له‌مه‌ڕ باوباپیرانی خۆیه‌وه‌ بنووسێت و بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ڕه‌گوڕیشه‌ و بنجوبناوانی خۆی و دیرۆکی کونتا کینته‌ و پاشماوه‌کانی، به‌ هه‌موو جیهان بگه‌یه‌نێت.
ڕه‌گه‌کان باسێکی سه‌رسووڕهێنه‌ر و خه‌مناک و ئازاراوی کۆیله‌یه‌تییه‌ و ڕه‌وتار و هه‌ڵسوکه‌وت و مامه‌ڵه‌ و دیتن و چۆنیه‌تی، سه‌یرکردنی سپیپێستان به‌رانبه‌ر سیاپێستان، پێشان ده‌دات. کتێبێکی یه‌کجار به‌هێز و ده‌وڵه‌مه‌نده‌، که‌ به‌ شێوازێکی وه‌ستایانه و لێزانانه و زۆر ڕوون‌،‌ له‌ لایه‌که‌وه‌ ئه‌و دیتنه‌ تاوانکارانه‌ و ئه‌و ڕه‌وتار و هه‌ڵسوکه‌وته‌ نامرۆڤانه‌یه‌ی له‌ گۆڕێدا هه‌بوو و، چه‌وساندنه‌وه‌ و ئه‌شکه‌نجه‌دان و ئێش و ئازارێکی ئه‌وتۆی، له‌گه‌ڵ خۆدا ساز کرد و ئافراند و هێنایه‌ گۆڕێ، که‌ مرۆڤ ناتوانێت  تێیبگات و، له‌ لایه‌کی دیکه‌یشه‌وه‌ یه‌کگرتوویی، خۆشه‌ویستی، سۆزێکی بێوێنه‌ و باڵا و ئومێدێکی هه‌میشه‌یی،‌ وه‌ک خواست و په‌رۆش و چاوڕێکردنێکی سووتێنه‌ر بۆ ئازادی و داد، له‌گه‌ڵ ته‌قه‌لا و خه‌باتێکی به‌رده‌وام و بێپسانه‌وه‌ بۆ ژیان، پێشان ده‌دات و ده‌گه‌یه‌نێت.
ڕه‌گه‌کان،‌ مێژووی بازرگانیکردنه‌ به‌ کۆیله‌وه. مێژووی به‌ناووبانگی کونتا کینته‌ی حه‌ڤده‌ ساڵانه‌، که‌ ڕۆژێکیان له‌ کاتێکدا که‌ له‌ ده‌رێیه‌،  له‌ ده‌رێی ئاواییه‌که‌ی خۆی جه‌ففور‌(Juffure) له‌ گامبیا و منه‌ی ئێزنگ ده‌کات بۆ دروستکردنی ته‌پڵ و لێدانی ته‌پڵ، له‌ پڕ ده‌ستگیر ده‌کرێت و ڕه‌وانه‌ی ئه‌مه‌ریکا ده‌کرێت و له‌وێ وه‌ک کۆیله‌یه‌ک ده‌فرۆشرێت. کونتا کینته، ساڵی 1767 له‌ گامبیا ڕفێنراوه‌ و گوێزراوه‌ته‌وه‌ بۆ ده‌ڤه‌ری مه‌ریلاند(Maryland) له‌ ئه‌مه‌ریکا‌ و وه‌ک کۆیله‌یه‌ک له‌وێ فرۆشراوه‌. ئه‌م کتێبه‌، مێژووی حه‌وت وه‌چه‌ و نه‌وه،‌ له‌ نه‌وه‌کانی کونتا کینته‌یه‌، تا ده‌گاته‌ نووسه‌ری کتێبه‌که‌ ئالیکس هه‌یلی خۆی. دوای خانه‌نشینبوونی، هه‌یلی ده‌ستی به‌ پشکنینی مێژووی خێزانه‌کی خۆی ده‌کات و ده‌گه‌ڕێته‌‌وه‌ بۆ ئه‌فریقا، بۆ ئه‌وه‌ی مێژووی زاره‌کی و گێڕانه‌وه‌کان، له‌ باره‌ی خێزانه‌که‌یه‌وه‌ و پاشخانی خێزانه‌که‌ی، که‌ له‌ ڕێگه‌ی نه‌وه‌کانه‌وه‌ جه‌ختی له‌سه‌ر ده‌کرێت، بدۆزێته‌وه‌. هه‌یلی نه‌وه‌ی حه‌وته‌می کونتا کینته‌یه‌. نووسینی ئه‌و ڕۆمانه‌ بۆ هه‌یلی 10 ساڵێکی پشکنین و له‌دووگه‌ڕان و منه‌کردن و گه‌شتی پێچووه‌. هه‌یلی گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ ئاوایی جه‌ففور، که‌ کونتا کینته‌ی لێ له‌دایک بووه‌ و گه‌وره‌ بووه‌. ئه‌و گونده‌ ئێستایش ماوه‌. هه‌یلی له‌وێ گه‌لێک له‌ چیرۆکی گوندی و خێڵه‌کانی ئه‌و ناوه‌ ده‌ژنه‌فێت و به‌هۆی پشکنین و لێگه‌ڕانیشه‌وه‌ پاشماوه‌ی ئه‌و که‌شتییه‌ی، که‌ باپیرانی گواستووه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌مه‌ریکا و ناوی (The Lord Ligonier) بووه‌، ده‌دۆزێته‌وه‌.
کونتا کینته‌ی، باپیره‌گه‌وره‌ی هه‌یلی و قاره‌مانی ڕه‌گه‌کان،‌ که‌ ده‌گه‌ینرێته‌ ئه‌مه‌ریکا و ده‌کرێته‌ کۆیله‌، چه‌ند جارێک هه‌وڵی هه‌ڕاکردن و خۆده‌ربازکردن و هه‌ڵاتن ده‌دات له‌ کۆیله‌یه‌تی و یه‌خسیری، ئه‌وده‌می چه‌ند په‌نجه‌یه‌کی پێیه‌کانی ده‌بڕنه‌وه‌ و به‌ هۆی ئه‌وه‌وه‌ تووشی ئازارێکی یه‌کجار زۆر ده‌بێت. ئه‌وده‌می، که‌ هه‌وڵی ئه‌و هه‌ڵاتنه‌ ده‌دات، ژنی هه‌یه‌ و کچه‌که‌یشی له‌دایک بووه‌.  سیاپێستان، که‌ ده‌کرانه‌ کۆیله‌، که‌ ده‌کرانه‌ یا ده‌بوونه‌‌ فه‌له‌، که‌ ده‌گوێزرانه‌وه‌ بۆ وڵاتانی ئه‌وروپا و ئه‌مه‌ریکا، که‌ ده‌خرانه‌ به‌رخوێندن و فێرگه‌ی ئه‌وروپایی، که‌ ده‌بوونه‌ هاووڵاتی ئه‌مه‌ریکایی و ئه‌وروپایی، ئیدی ده‌سبه‌جێ، ده‌بوو ناوه‌کانیان بگۆڕدرێت، بۆ ناوه‌یلێکی عیسایی و ئه‌وروپاییانه‌. ماندێلایش، باس له‌وه‌ ده‌کات، که کاتێک نراوه‌ته‌ به‌رخوێندن له‌ فێرگه‌یه‌کی ئینگلیزی، چۆن ناوه‌که‌یان له‌ ناوێکی ئه‌فریقاییه‌وه‌ کردووه‌ به‌ نیلسۆنێکی ئه‌وروپایی. کونتا کینته‌ هێنده خۆڕاگر و وره‌به‌رز و بڕوابه‌خۆبوو و سه‌ربه‌رز ده‌بێت، به‌ پاشخان و بۆماوه‌یه‌کی، که‌ هه‌یبوو، نه‌یده‌ویست به‌ ناوی تۆبی(Toby)‌، به‌ڵکه‌ ده‌یویست هه‌ر به‌ ناوێ خۆیه‌وه‌، کونتا، بانگ بکرێت.
 ڕه‌گه‌کان، گێڕانه‌وه‌یه‌که‌ له‌مه‌ڕ، سته‌م،  ئازارچه‌شتن‌‌، سه‌رپێشۆڕکردن، ئێش، ده‌رد و چه‌پاندن‌، که‌ دووسه‌د ساڵی مێژووی ئه‌مه‌ریکا و مێژووی پڕشه‌رمه‌زاری و تاوانی کۆیلایه‌تی و بازرگانیکردن به‌ کۆیله‌ و چه‌وساندنه‌وه‌ی مرۆڤ، ده‌خاته‌ به‌رچاو.
بازرگانیی به‌ کۆیله‌وه‌ سه‌دان ساڵ درێژه‌ی کێشا. ئه‌مه‌ریکاییه‌کان بۆ ماوه‌یه‌کی زۆر دوورودرێژ پێشه‌نگ بوون له‌و بواره‌دا. ساڵی 1863 دوای جه‌نگی نێوه‌کیی ئه‌مه‌ریکا، بازرگانی به‌ کۆیله‌وه له‌ ته‌واوی ئه‌مه‌ریکادا، به‌ بڕیارێکی ئه‌براهام لینکۆڵن(Abraham Lincoln)‌ی سه‌رۆکی ئه‌مه‌ریکا، قه‌ده‌غه‌ کرا و وڵاتانی دیکه‌ی ئه‌وروپاییش چاویان له‌وه‌ کرد، لێ ئه‌و قه‌ده‌غه‌کردنه‌ له‌ ڕاستیدا ته‌نێ ڕواڵه‌تی بوو و تا ڕاده‌یه‌ک هه‌ر به‌رده‌وام بوو و به‌ره‌به‌ره‌ به‌ره‌و نه‌مان چوو، ئه‌ویش دوای هه‌زاران قوربانی و ژیان له‌ده‌ستدان. کۆیله‌یه‌تیی به‌ واتای ئه‌وه‌ دێت، که‌ که‌سیک ده‌توانی ببێته‌ خاوه‌نی مرۆڤێکی تر و که‌سێکی تر و وه‌ک کاڵا و شتومه‌کی خۆی ته‌ماشای ئه‌و کۆیله‌یه‌ ده‌کات و بۆی هه‌یه‌ ئه‌و کۆیله‌یه‌ بفرۆشێت یا هه‌ر چییه‌کی لێ بکات. کۆیله‌ وه‌ک که‌سێک یا شتێکی که‌مبایه‌خ و که‌مبه‌ها سه‌یر ده‌کرا. کۆیله‌کان به‌ ناخۆشترین شێواز‌ و دژوارترین جۆر و دزێوترین ڕه‌وتار  و سه‌ختترین هه‌لومه‌رج،‌ بران بۆ ئه‌مه‌ریکا و شوێنه‌کانی دیکه‌. هه‌مووده‌م له‌ ژێره‌وه‌ی که‌شتییه‌کاندا، ئه‌و به‌شه‌ی، که‌ له‌ نێو ئاودایه‌، له‌ترسی هه‌ڵاتن و یاخیبوون، دوو دوو پێکه‌وه‌ ده‌به‌سترانه‌وه‌ و شه‌ته‌ک ده‌دران. ئه‌وه‌ زۆرجاران ده‌بووه‌ هۆی شه‌ڕ و ناکۆکی له ‌نێوان کۆیله‌کان خۆیاندا. ئه‌و جێگه‌یه‌ی کۆیله‌کانی تێدا بوون هه‌ر یه‌کجار پیس و قرێژ و گه‌مار بوو و ئاوده‌ستخانه‌کانی هه‌میشه‌ پڕ بوون له‌ پیسایی. بۆشاییه‌کانی نێوان کۆیله‌کان، که‌ یه‌کجار که‌م و به‌رته‌سک بوون، هه‌میشه‌ پڕ بوون له‌ پیسی. جێگه‌ی هه‌ر کۆیله‌یه‌کی پیاو، که‌ هه‌یبوو، 183 سه‌نیمیتر درێژی و 40 سه‌نتیمیتر به‌رینی و 80 سه‌نتیمیتر به‌رزی بوو. ئه‌مه‌ بۆ ڕێگه‌یه‌کی ئاویی زه‌ریایی، که‌ له‌ که‌مترین حاڵدا، که‌متر له‌ سێ حه‌فته‌ی نه‌ده‌خایاند و هه‌ندێ جاریش ده‌گه‌یشته‌ چوار مانگ، گه‌لێک سه‌خت و ئازاربه‌خش بوو. کۆیله‌کان زۆر چڕ و پڕ ده‌خزێنرانه‌  ژێر ئه‌و که‌شتییانه‌وه‌ و بازرگانان هه‌وڵیان ده‌دا هه‌رچی زۆرتر کۆیله‌یه‌ بارکه‌ن و ببه‌ن. ئه‌وان، کۆیله‌کان، ده‌بوو پیساییه‌کانی، خۆیان پاک بکه‌نه‌وه‌. ده‌بوو مردووه‌کانیان فڕێ بده‌نه‌ نێو زه‌ریاوه‌. تاکه‌ کاتێک ده‌یانتوانی له‌و کونه‌ی تێیدا ده‌ژیان، ده‌رچنه‌ ده‌رێ، به‌یانیان بوو، له‌ نێوان کاتژمێر 8-9 به‌یانی، ئه‌وده‌م‌ ده‌یانتوانی تۆزیک بجووڵێنه‌وه و بای باڵیان بده‌ن‌. کۆیله‌کان له‌ ئه‌مه‌ریکا له‌ خۆرهه‌ڵاتنه‌وه‌ تا خۆرئاوابوون کاریان پێ ده‌کرا. په‌موویان ده‌چنی، مه‌ره‌زه‌یان دره‌و ده‌کرد، داریان ده‌بڕی، گیایان ده‌بڕی، گه‌نمیان تۆو ده‌کرد. که‌ ده‌هاتنه‌وه‌ ماڵیش ده‌بوو ئاگایان له منداڵه‌کانی خۆیان بێت، شیو لێبنێن، جل بشۆن، گسک بده‌ن، که‌ زۆرجاران 20 که‌س له‌ ژوورێکدا ده‌خه‌وتن. هیچ که‌س نازانێت ژماره‌ی ئه‌و سیاپێستانه‌ی له‌ ئه‌فریقاوه‌ گوازراونه‌ته‌وه بۆ ئه‌مه‌ریکا و ئه‌وروپا و کراونه‌ته‌ کۆیله‌، چه‌ندن. هه‌ندێک، ژماره‌یان به‌ په‌نجا میلیۆن و هه‌ندێک ژماره‌یان به‌ سه‌د میلیۆن کۆیله‌ ده‌قرسێنێت. ئه‌و ژماره‌یه‌ هه‌موو ئه‌و که‌سانه‌ش ده‌گرێته‌وه‌، که‌ له‌ ڕێگه‌ی گواستنه‌وه‌دا یا له‌ هه‌ڵاتن و جه‌نگدا مردوون و کوژراون.  ‌ 

ڕه‌گه‌کان چ وه‌ک کتێب و چ وه‌ک درامایه‌کی ته‌له‌ڤزیۆنی، یه‌کیک له‌ داهێنان و ڕاستی و مێژووه‌ گرنگه‌کانی مرۆڤایه‌تییه‌.  ڕه‌گه‌کان، کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مه‌ریکایی هه‌ژاند و خه‌ڵکی خسته‌ ڕه‌وشێکه‌وه‌، که‌ بیر له‌ کردار و په‌رچه‌کردار بکه‌نه‌وه و ده‌مه‌ته‌قه‌ و گوتوبێژێکی گه‌رمی سیاسی و ڕه‌گه‌زی و جڤاکی و فه‌رهه‌نگی هێنایه‌ گۆڕێ. کتێبی ڕه‌گه‌کان پتر له‌ یه‌ک میلیۆنی له‌ ساڵی یه‌که‌مدا لێ فرۆشرا و دوو خه‌ڵاتی به‌ناووبانگی کتێبیشی وه‌رگرت. ڕه‌گه‌کان مێشکی ئه‌مه‌ریکاییه‌کانی، به‌ هه‌موو ڕه‌نگه‌کانیان و هه‌موو جۆره‌ بیروباوه‌ڕێکیانه‌وه‌ کرده‌وه‌ و به‌شێک له‌ ڕابوردوو و مێژووی تاریک و پڕسته‌م و چه‌وساندنه‌وه‌ی وڵاته‌که‌یانی وه‌بیر هێنانه‌وه‌.

ڕه‌گه‌کان له‌ شێوه‌ی درامایه‌کی ته‌له‌ڤزیۆنی سه‌رکه‌وتوودا، که‌ 130 میلیۆن بینه‌ری بۆ خۆی مسۆگه‌ر کرد، پێشان درا.

ڕه‌گه‌کان، له‌ پتر له‌ 500 کۆلێژ و زانستگه‌ی ئه‌مه‌ریکاییدا وه‌ک کۆرس و زانیارییه‌کی بنگه‌یی بۆ تێگه‌یشتن له‌ مێژووی سیاپێستان و کۆیله‌یه‌تیی ده‌خوێندرا و بۆ به‌ هۆی زیندووبوونه‌وه‌ و بووژانه‌وه‌ی مێژووی سیاپێستان و باسکردنی. هه‌یلی ئه‌وه‌ی پێشاندا، که‌ کۆیله‌کان هه‌رگیز ده‌ستبه‌رداری پێوه‌ند و ڕه‌گوڕیشه‌کانی خۆیان به‌ فه‌رهه‌نگی ئه‌فریقاوه‌ نه‌بوون و گیانی گاڵته‌ و ڕووخۆشی و گۆرانی و وشه‌ و بڕوا و نه‌ریته‌ گه‌لێرییه‌کانی خۆیان هه‌میشه‌ پاراستووه‌.
ئالیکس هه‌یلی(Alex Haley)، نووسه‌ری ڕه‌گه‌کان، نووسه‌رێکی ئه‌مه‌ریکایی بوو، 11/8/1921 له‌ ئیتاکا، نیویۆرک، ئه‌مه‌ریکا، له‌دایک بووه و 10/2/1992 له‌ سییاتڵ، واشنگتن، ئه‌مه‌ریکا، کۆچیدوایی کردووه‌. هه‌یلی، ماوه‌ی پێنج ساڵی ته‌مه‌نیشی له‌ تێنێسسی ژیاوه‌. ماوه‌ی بیست ساڵ له‌ هێزی پاسه‌وانیی که‌نار زه‌ریای ئه‌مه‌ریکادا کاری کردووه‌. له‌ 1959وه‌ وه‌ک ڕۆژنامه‌وانێکی ئازاد کاری کردووه‌. هه‌یلی، له‌ ژیانیدا سێ جاران هاوسه‌رگیریی کردووه‌ و وه‌ک خۆی جارێکی ددانی پێدا ناوه‌، له‌وانه نه‌بووه‌، که‌ پێوه‌ندی سێکسیی له‌گه‌ڵ زۆر ژندا هه‌بێت و ڕایبواردبێت. ساڵی 1992، به‌ له‌پڕ ڕاوه‌ستانی دڵ مردووه‌.  ڕه‌گه‌کان، ناسراوترین کتێبێتی، که‌ باس له‌ باوپیرانی خۆی ده‌کات، له‌ کونتا کینته‌وه‌ ده‌ستپێده‌کات، که‌ له‌ گامبیاوه‌ وه‌ک کۆیله‌یه‌ک ده‌گاته‌‌ ئه‌مه‌ریکا، تا ده‌گاته‌ هه‌موو نه‌وه‌کانی و ئه‌م خۆی، واته‌: هه‌یلی. هه‌یلی، بۆ نووسینه‌وه‌ی بیره‌وه‌رییه‌کانی ماڵکۆلم ئێکس(Malcolm X)ی، سه‌رۆکی نه‌ته‌وه‌ی ئیسلام، له‌ ئه‌مه‌ریکا،  دوای کوژرانی، کۆمه‌کی به‌ بیتی شاباز(Betty Shabazzژنی ماڵکۆلم ئێکس، کرد و ئه‌و کاره‌ی ئه‌نجام دا.‌‌‌  هه‌یلی له‌ خێزانێکی ئه‌مه‌ریکایی به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک ئه‌فریقایی له‌دایک بوو، دوو برای له‌خۆی گچکه‌تری هه‌بوون. باوکی سایمۆن هه‌یلی(Simon Haley) و دایکیشی بێرتا پاڵمه‌ر(Bertha Palmer) بوون. گه‌لێک له‌ کتێبه‌کانی باس له‌ چارلی تایله‌ر(Charlie Taylor)ی هاوڕێی منداڵیی ده‌که‌ن. باوکی هه‌یلی، سایمۆن ئه‌لیکسانده‌ر هه‌یلی(Simon Alexander Haley)، پرۆفێسسۆری کشتوکاڵ بوو.
Alex Haley som ung.                                                
ئالیکس هه‌یلی، لاو                            ئالیکس هه‌یلی، گه‌وره‌ساڵ      ئالیکس هه‌یلی، گه‌وره‌ساڵ
هه‌یلی به‌ نووسینی ڕه‌گه‌کان، بناخه‌ی مێژوویه‌کی دیکه‌ی له‌بری میژووه‌ ڕه‌سمییه‌که‌ دانا، مێژوویه‌ک، که‌ ئێش و سته‌م و چه‌وساندنه‌وه‌ و چه‌پاندن و هه‌ژاری و لێقه‌ومانی سیاپێستانی ئاشکرا ده‌کرد.
                                                                                 
ماڵی ئالیکس هه‌یلی له‌ تێنێسسی                                      گۆڕی ئالیکس هه‌یلی له‌ تێنێسسی

بۆ نووسینی ئه‌م گوتاره‌، سوودم له‌م دوو سه‌رچاوه‌یه‌ی خواره‌وه‌ وه‌رگرتووه‌ :
1. Haley, Alex, Roots.
2. http://sv.wikipedia.org/wiki/Alex_Haley 
20/11/2008



 [1] کوسکوس، مانه‌ندی ساوه‌ر و بڕوێش و گه‌نمه‌کوته‌ و دانووله‌ و دوینه‌، له‌ گه‌نم دروست ده‌کرێ. خۆراکێکی به‌ناووبانگه‌ و پتر له‌ باکووری ئه‌فریقا و ڕۆژاوای وڵاتانی عه‌ره‌ب، ده‌خورێت. له‌  مه‌غریب، ئه‌لجه‌زائیر و توونس، کوسکوس، خۆراکێکی سه‌ره‌کییه‌ و وه‌ک برنج به‌کار ده‌برێت. کوسکوس، له‌ بنه‌مادا، دۆزینه‌وه‌ و داهێنانی ئه‌مازیغییه‌کان(به‌ربه‌ره‌کان)ه‌.                                                                        

Thursday 2 October 2008

له‌‌ نێوان دووڕێیانی له‌تێک کوردستان و ته‌واوی عیراقدا

له‌‌ نێوان دووڕێیانی له‌تێک ‌کوردستان و ته‌واوی عیراقدا

ئه‌مجه‌د شاکه‌لی


ئه‌وه‌ی ئه‌لفبێیه‌کی سیاسه‌ت تێبگات و بنواڕێته‌ جیهان و ده‌وروبه‌ر و له‌ که‌وڵی حیزب و ئایدیۆلۆژی بێته‌ ده‌ر، لاوازیی گوتار و هه‌ڵوێست و  ته‌ته‌ڵه‌کردنی ده‌م و زمان و منجه‌منج و گه‌ڕه‌لاوژه‌ی سه‌رانی باشووری کوردستان، له‌ ته‌واوی کێشه‌ و پرسه‌ گرنگه‌کانی کوردستاندا، به‌ ئاشکرا ده‌بینێت و هه‌ست پێ ده‌کات و خاس له‌وه‌ تێده‌گات، که‌ سه‌رکرده‌یه‌تیی سیاسیی کورد، نه‌ک هه‌ر له‌ ئاست ڕووداو  و پێشهاته‌کاندا نه‌بووه‌ و نییه‌، به‌ڵکه‌ گه‌لێک سازشکارانه‌، بێهه‌ڵوێستانه‌، ملهوڕانه‌، نابه‌رپرسانه‌، ترسنۆکانه‌، نانیشتمانپه‌روه‌رانه‌، نانه‌ته‌وه‌ییانه‌ و نه‌زانانه‌یش هه‌نگاوی ناوه‌ و ده‌نێ و به‌ره‌وڕووی پرس و کێشه‌کان بووه‌ته‌وه‌ و ده‌بێته‌وه‌.                                                                                                         

له‌ ته‌واوی ئه‌م ماوه‌یه‌ی پاش ڕووخانی ڕێژیمی به‌عس، له‌ 9ی ئه‌پریلی 2003ه‌وه‌، تا ئه‌مڕۆ، که‌ ده‌بوو بێ هیچ دوودڵی و بیرکردنه‌وه‌ و لێوردبوونه‌وه‌یه‌ک، ته‌واوی ده‌ڤه‌ره‌ دابڕاوه‌کانی باشووری کوردستان(مووسڵ، که‌رکووک و به‌شێکی دیاله‌ و کووت و تکریت)، ته‌نێ به‌ پشتبه‌ستن به‌ مێژوو و جوگرافیا و هێزی خۆیی و خه‌ڵکی ئه‌و ده‌ڤه‌رانه‌، بخرایه‌نه‌وه‌ سه‌ر کوردستان و ڕزگار کرابان و قانوونه‌کانی به‌عس و عه‌ره‌باندن سڕابانه‌وه‌ و له‌ ته‌واوی داگیرکاری هه‌نارده‌یش پاککرابانه‌وه‌. سه‌رکرده‌یه‌تیی کوردستان، وه‌ک ئه‌وه‌ی نه‌کرد، پتر ئه‌و ده‌ڤه‌رانه‌ی به‌ عیراقه‌وه‌ لکاند و کێشه‌که‌ی له کێشه‌یه‌کی ناوه‌کی‌ نێوان کوردستان و عیراقه‌وه‌، کرده‌ کێشه‌ی کورد و عه‌ره‌ب و شیعه‌ و سوننه‌ و تورکمان و مه‌سیحی و کێشه‌یه‌کی نێوده‌وڵه‌تی و تورکیا، ئێران، سووریا، ته‌واوی وڵاتانی عه‌ره‌ب و ڕێکخراوی ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانیشی هێنایه‌ نێوه‌وه‌ و کردیانی به‌ خاوه‌ن به‌ش و خاوه‌ن قسه‌ و خاوه‌ن بڕیار له‌و کێشه‌یه‌دا و هیچی بۆ خۆی نه‌هێشته‌وه‌.                                                                                  

حوکوومه‌تی عیراق، هه‌مان ئه‌و سیاسه‌ته‌ی ئیسرائیل له‌هه‌مبه‌ر فلستینییه‌کاندا، پێڕۆ ده‌کات، که‌ ده‌ڤه‌ره‌ دابڕاوه‌کانی کوردستان هێنده‌ی دیکه‌ له‌ کوردستان دابڕێت و به‌ره‌به‌ره‌ وایان لێبکات، کورد، ته‌نانه‌ت بۆ سه‌ردانی ئه‌و شوێنانه،‌ به‌ مۆڵه‌تی عیراقییان بچێت و به‌ هه‌زار ده‌ردیسه‌ری و فه‌لاکه‌ت ده‌ستی به‌ زه‌وی و موڵک و خاک و خه‌ڵکی ئه‌و ناوه‌ نه‌گات، ڕێک وه‌ک ده‌ڤه‌ره‌ لێکدابڕاوه‌کانی فلستین و فلستینییان، که‌ خه‌ڵکه‌که‌یان به‌ چ سه‌ختییه‌ک و چ جۆره‌ سووکایه‌تیپێکردنێک، هاتوچۆی ئه‌و ناوچانه‌ ده‌که‌ن. کوردیش، ڕێک وه‌ک فلستینییان، فه‌تح و حه‌ماسی هه‌ن و له‌ مێژیشه‌ که‌رکووکی ناوناوه‌ قودس، ئیدی کوردستان بۆ وه‌ک فلستین و کورد بۆ وه‌ک فلستینییانی لێ نه‌یه‌ت!                                                                
له‌ میدیاکانی خۆیه‌وه‌، سه‌رکرده‌یه‌تیی کوردستان، بۆ خۆڵله‌چاوکردنی خه‌ڵکی کورد و پتر شاردنه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی و کێشه‌ و گرفته‌کانی خه‌ڵکی کوردستان، هه‌ندێک فشه‌ و خۆگیڤکردنه‌وه‌ پێشان ده‌دات و به‌ گوێی خه‌ڵکیدا ده‌دات، لێ له‌ واقیعدا، له‌ ڕاستییه‌وه‌ گه‌لێک دووره‌  و هیچ ناگه‌یه‌نێت.                        

سه‌رکرده‌یه‌تیی کوردستان، که‌ له‌ عیراقییه‌کان عیراقیتره‌ و له‌وان پتر گرێدراوی ده‌ستوور و قانوونه‌کانی عیراقه‌ و ده‌ستوور و قانوونه‌کانی عیراقی گه‌لێک به‌ لاوه‌ پیرۆزن، که‌ به‌ تۆبزی ده‌ڤه‌ره‌ دابڕاوه‌کانی نه‌گێڕایه‌وه‌ سه‌ر کوردستان و وه‌ک چاوه‌ڕوانکردنی "گۆدۆ"[1] ئه‌میش چاوه‌ڕێیه‌تی ئه‌و ده‌ڤه‌رانه‌ بۆ خۆیان و به‌کاوه‌خۆ و ساڵڵانه‌ساڵڵانه‌، به‌ قانوون بگه‌ڕێنه‌وه‌ سه‌ر کوردستان، دیاره‌ قانوونێکیش، که‌ زۆرینه‌ی ده‌نگده‌ران له‌ سه‌ری، دژ به‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و ده‌ڤه‌رانه‌ن بۆ سه‌ر کوردستان، ده‌بوو هه‌ر له‌و بواره‌دا و بێ شکاندنی قانوون و به‌زاندنی سنووره‌کانیش، یه‌ک ڕێزه‌ بوێری نواندبا و ته‌واوی نوێنه‌رایه‌تی و به‌رپرس و کارمه‌ندان و په‌رله‌مانتاران و وه‌زیر و گزیر و سه‌رله‌شکر و ئه‌فسه‌ر و به‌ سه‌رۆککۆماریشه‌وه‌، له‌ به‌غدا کێشابایه‌وه‌ و هاتبانه‌وه‌ بۆ کوردستان، ئه‌وده‌می حوکوومه‌ت داده‌ته‌پی و هه‌رکه‌سه‌ و ده‌بووه‌ "دزی گای خۆی". سه‌رانی کورد، هیچ یه‌کێک له‌وانه‌یان نه‌کرد و نایشیکه‌ن. هۆی نه‌کردنیشی، هه‌رچه‌نده‌ ئه‌وان بۆ خۆیان هه‌زار ڕاوه‌ڕێوی و پاساوی بۆ دێننه‌وه‌ و به‌ هه‌زار جۆر ده‌یده‌ن به‌ گوێی مرۆڤی کورددا، لێ له‌ یه‌ک هۆ زیاتر نییه‌، ئه‌ویش مه‌ترسی له‌ده‌ستدانی ئه‌و پاره‌وپووڵ و دراڤ و داهاته‌یه‌، که‌ له‌ به‌غداوه‌ به‌ ڕێژه‌ی 17%ی بودجه‌ی عیراق وه‌ریده‌گرن و داده‌بارێته‌ سه‌ریاندا. سه‌رانی کورد، که‌ 8-9 میلیار دۆلار دێته‌ گیرفانیانه‌وه‌ و به‌و جۆره‌ی هه‌موومان ده‌یبینین ده‌ژین و ژیانی چه‌ندین نه‌وه‌ی دوای خۆیشیان، نه‌وه‌ی خۆیان نه‌ک هی خه‌ڵکی کورد، مسۆگه‌ر کردووه‌ و بۆیان پاشه‌که‌وت کردوون‌، ده‌ستبه‌رداربوونیان له‌و ڕێژه‌ پاره‌یه‌ مفته‌، به‌ کارێکی فره‌ سه‌خت و دژوار و شێتانه‌ ده‌زانن و هه‌رگیز بیرۆکه‌ی سه‌ره‌ڕۆییه‌کی له‌و جۆره‌یشیان به‌ هزردا تێناپه‌ڕێ . ته‌واوی گرێکوێره‌که‌ له‌وێدایه‌ و هه‌ر پاساوێکی دیکه‌ی جیا له‌وه‌، نه‌ک هه‌ر قایلکه‌ر نییه‌، به‌ڵکه‌ جێی گومانیشه‌.                                                                                                 

ده‌سه‌ڵاتی باشووری کوردستان، که له‌ کاتی ڕووخانی ڕێژیمی سه‌ددام حوسه‌ین و هه‌ڵوه‌شاوه‌یی و داته‌پین و داڕووخانی عیراقدا، ‌نه‌یتوانی کوردستان له‌ عیراق جودا بکاته‌وه‌ و جاڕی ده‌وڵه‌تی کوردستان بدات و، که‌ نه‌یتوانی ده‌ڤه‌ره‌ دابڕاوه‌کانی کوردستان(نه‌ به‌ تۆبزی و نه‌ به‌ قانوون) بگێڕێته‌وه‌ سه‌ر هه‌رێمی کوردستان و، که‌ نه‌یتوانی و ناشتوانێ خۆ له‌ به‌غدا بکێشێته‌وه‌‌ و، که‌ نایشیه‌وێت ده‌وڵه‌تی عیراق تێکدات و هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌ و،  که‌ نه‌یشیگه‌ره‌که‌ ئه‌و ڕێژه‌ زۆره‌ی بودجه‌یه‌ی به‌غدای له‌ ده‌ست ده‌رچێت، ڕه‌نگه‌ تاکه‌ یه‌ک ڕێگه‌ی له‌به‌رده‌مدا مابێت، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ خۆ به‌ ته‌واوی بکاته‌وه‌ به‌ عیراقی و ده‌ستبه‌رداری ئه‌و له‌ته‌فیدرالییه‌ یه‌کلایه‌نه‌ چووه‌ئاوه‌ ناته‌واوه‌ی خۆی بێت و به‌ ته‌واوی گوڕ و تین و هێزه‌وه‌ بچێته‌ نێو ده‌سه‌ڵاتی عیراقه‌وه‌ و ببێته‌وه‌ عیراقی و لێبڕاوانه،‌ هه‌وڵی گێڕانه‌وه‌ی عیراق بدات بۆ 13ی ته‌ممووزی 1958[2].  ئه‌و هه‌رێمۆکه‌یه‌ی ئێستا له‌ بنده‌ستی ده‌سه‌ڵاتی کوردستاندایه،‌ نیوه‌ی یا قیچه‌ک زیاتر له‌ نیوه‌ی، خاکی باشووری کوردستانه‌ و  ده‌ڤه‌ره‌ دابڕاوه‌کانی کوردستانیش، نزیکه‌ی 50% یا بڕێک که‌متری خاکی باشووری کوردستانن، که‌ کورد ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ دابڕاوانه‌ی ده‌ستنه‌که‌وتنه‌وه‌ و دۆڕاندنی و به‌م سێ ئوستانه‌ی ئێستایه‌وه‌(دهۆک، هه‌ولێر و سلێمانی) مایه‌وه‌، تێکه‌ڵاوبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ عیراقدا و دامه‌زراندنی عیراقێک، که‌ گه‌ل سه‌رچاوه‌ی ده‌سه‌ڵات بێت، عیراقێکی بێ جیاوازی نه‌ته‌وه‌یی و ئایینی و ئایینزایی و ڕه‌گه‌زی و ڕه‌نگ، له‌ نێوان خه‌ڵکه‌که‌یدا و له‌ سه‌ر بنه‌مای یه‌کسانی و ته‌ماشاکردنی مرۆڤ و هاووڵات و دانیشتووی جوگرافیی و وه‌ک تاک و به‌ گوێره‌ی توانست و کارکردنی تاکه‌کان و،  به‌ مه‌رجێک له‌ عه‌ره‌ب و خه‌ڵکانی دیکه‌ ئه‌گه‌ر زیاتر نا ئه‌وا که‌متر خاوه‌نی عیراق نه‌بێت، گه‌لێک به‌ قازانجی ده‌بێت، هیج نه‌بێت به‌ قازانجی مرۆڤی ئاسایی کورد و هاووڵاتانی کوردستان.                                                   
                                            
بانگاشه‌ی ده‌ربازبوون و ده‌رچوون له ‌دواکه‌وتوویی، له‌گه‌ڵ قایلبوون به‌ گرێدراوی و وابه‌سته‌ییدا، هه‌رگیز نایه‌ته‌وه‌ و یه‌ک ناگرێته‌وه‌ و نابێت و کارێکی نه‌کرده‌یه. پێش دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌ی گه‌شه‌کردن و پێشکه‌وتنی خێرا، پێویسته‌ و گه‌ره‌که‌ ویستی نه‌ته‌وه‌یی ڕزگار بکرێت. سه‌رکرده‌یه‌تیی باشووری کوردستان، به‌ ماوه‌ی فه‌رمانڕه‌وایی له‌م له‌ته‌فیدرالییه‌یدا، که‌ ته‌نێ یه‌کلایه‌نه‌ خۆی باسی ده‌کات و  له‌ لایه‌ن عیراقییانه‌وه‌ چ بایه‌خێکی نییه‌، ‌سه‌لماندی، که‌ کارگێڕێ و به‌ڕێوه‌بردنی وڵاتی به‌و جۆره‌ی، که‌ ده‌بێ، پێ ناکرێت و ئه‌وه‌یشی کردوویه‌تی، ته‌نێ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی چینی بۆرژوازی و خودان پاره‌دا بووه‌ و پتر کارێکی بازرگانانه‌ بووه‌ و له‌ دیدی سه‌رمایه‌ و بازاڕ و قازانجه‌وه‌، له‌ سیاسه‌ت و ڕێبه‌رایه‌تی نۆڕیوه‌‌، به‌و پێیه‌ش، نه‌ ویستی نه‌ته‌وه‌یی ڕزگار کراوه‌ و نه‌ گرێدراوی و وابه‌سته‌یی، ڕه‌فزکراوه‌ و ڕه‌تکراوه‌ته‌وه‌ و دراوه‌ته‌دواوه‌، هه‌ربۆیه‌ش بانگاشه‌ی به‌جێهێشتن و ده‌ربازبوون له‌ دواکه‌وتوویی و گرتنه‌به‌ری ڕێگه‌ی پێشکه‌وتن و گه‌شه‌کردن، ته‌نێ گوتارێکی ناڕاست و ڤاڵایه‌. واپێده‌چێ کورد چ وه‌ک سه‌رکرده‌یه‌تیی سیاسی و  چ وه‌ک نه‌ته‌وه‌یش گوته‌که‌ی جۆرج بێرنارد شۆ[3]، پێڕۆ بکه‌ن، که‌ ده‌ڵێ:"ئێمه‌ له‌ مێژووه‌وه‌ فێر ده‌بین، که‌ هیچ له‌ مێژووه‌وه‌ فێر نه‌بین".                                                                                              
2-10-2008 



[1] له‌ چاوه‌ڕوانی گۆدۆ(En attendant Godot )دا، شانۆنامه‌یه‌کی ئه‌بسوێردیستی نووسه‌ری ئایرلاندی - فرانسی سامویێل بێککت(Samuel Beckett)ه‌ و به‌ فرانسی نووسراوه‌، باس له‌ دوو که‌س ده‌کات، له‌ سه‌ر ڕێگه‌یه‌ک ڕاوه‌ستاون و له‌گه‌ڵ یه‌کدیدا ده‌مه‌ده‌میانه‌ و هه‌ردووک چاوه‌ڕوانی هاتنی گۆدۆ ده‌که‌ن، که‌ شتێکی نادیار و په‌نهان و شاراوه‌یه‌ و ئه‌ویش هه‌ر نایه‌ت. شانۆنامه‌که‌ ژیانی مرۆڤ و دڵخۆشبوونی به‌ نادیار و په‌نهان و شاراوه‌ و ئه‌وه‌ی هێشتا ڕووینه‌داوه‌ و نه‌هاتووه‌‌، پێشانده‌دات. دیاره‌ هه‌ر ئه‌و ئومێده‌یشه‌، مرۆڤ ده‌هێڵێته‌وه‌ و درێژه‌ به‌ ژیان و بوونی ده‌دات.
[2]  وه‌ک وه‌ڕزی و بێزارییه‌ک له‌ ڕه‌وشی کورد و عیراقی کۆماریی دوای 1958، خۆزگه‌ و هیوایه‌کی به‌دینه‌هاتووی مامۆستا مه‌سعوود موحه‌ممه‌د بوو، یادی به‌خێر و ڕه‌وانی شاد.                                                            
[3]  جۆرج بێرنارد شۆ(George Bernard Shaw، 26/7/1856- 2/11/1950)، نووسه‌رێکی ئایرله‌ندییه‌ و له‌ ده‌بڵن له‌دایک بووه‌. خاوه‌نی چه‌ندین شانۆنامه‌ و نووسین و به‌رهه‌مه‌‌. ساڵی 1925، خه‌ڵاتی نۆبیلی ئه‌ده‌بی وه‌رگرت. شۆ، ڕووه‌کخۆر بوو. 

Saturday 27 September 2008

دزگه‌

دزگه‌

 ئه‌مجه‌د شاکه‌لی

هه‌واڵی ده‌ستله‌کارکێشانه‌وه‌ و ده‌ستبه‌رداربوونی سیاسه‌تکار و ده‌سه‌ڵاتدار، له‌ ده‌سه‌ڵات و وازهێنانیان له‌ کار، ناوبه‌ناو لێره‌ و له‌وێ، له‌ میدیاکانی جیهاندا، په‌خش ده‌بنه‌وه‌ و خه‌ڵک ده‌یانبیسێت و ده‌یانخوێنێته‌وه‌. به‌شێکی زۆری ئه‌و ده‌ستله‌کارکێشانه‌وانه،‌ به‌ هۆی گه‌نده‌ڵی و دزی و به‌رتیلخواردن و ئه‌و جۆره‌ کردارانه‌وه‌یه یا چه‌وتیی و هه‌ڵه‌ و تێکشکانی سیاسی، ده‌بنه‌ ڕێگه‌خۆشکه‌ریان‌. ئه‌وانه‌ی ده‌ست له‌ کار ده‌کێشنه‌وه‌، زۆرجاران، دوای ئاشکرابوونی شکست و شاشی و کاره‌ دزێوه‌کانیان، به‌ تۆبزی، له‌ سه‌ر کار لاده‌برێن و وه‌ده‌رده‌نرێن و جاری وایش هه‌یه‌، به‌ پرۆسێسیکی قانوونی، ده‌گه‌یه‌نرێنه‌ ئه‌وه‌ی،  قایل بکرین، به‌ وازهێنان و هه‌ندێ جاریش، بۆ خۆیان و پێش زیاتر ئاوڕووچوونیان  ده‌گه‌نه‌ ئه‌وه‌ی خۆبه‌خشانه‌ و به‌ ویست و ئاره‌زووی خۆیان، ده‌ستبه‌رداری کاره‌کانیان بن، هه‌رچه‌نده‌ ئه‌مه‌یان زۆر ده‌گمه‌نه‌ و که‌مجار ڕووده‌دات، چونکه‌ هیچ که‌سێک، ئه‌وه‌ی چێژی ده‌سه‌ڵاتداریه‌تیی چه‌شتبێ، هه‌روا خۆبه‌خشانه‌، ده‌ست له‌ ده‌سه‌ڵات به‌رنادات و ده‌ستبه‌رداری خێروبێری ده‌سه‌ڵات نابێت. زۆرینه‌یه‌کی ئه‌وانه‌ی تووشی وه‌ها چاره‌نووسێک ده‌بن، وازهێنان له‌ ده‌سه‌ڵات، سیاسه‌تکار و سه‌رانی ده‌سه‌ڵاتن له‌ وڵاتانی خۆیاندا. که‌نارخستنی وه‌ها که‌سانێک، ته‌نانه‌ت له‌ وڵاتگه‌لێکی "دیموکراتی"یشدا، هه‌روا به‌ سووک و سانایی جێبه‌جێ ناکرێت، به‌ڵکه وه‌ها کارێک، به‌ پرۆسێسێکی دوورودرێژی قانوونی و گه‌نگه‌شه‌ی په‌رله‌مانی و لێکۆڵینه‌وه‌ و بگره‌ و به‌رده‌یه‌کی درێژخایه‌ن و زۆردا، تێده‌په‌ڕێ. هه‌ندێ جاریش، کتوپڕ و له‌ ماوه‌یه‌کی کورتدا، وه‌ها کارێک ئه‌نجام ده‌درێت و کابرای تێوه‌گلاوی دز، به‌رتیلخۆر و گه‌نده‌ڵ یا تێکشکاوی سیاسی،   وه‌لا ده‌نرێ.
سه‌رۆکی حوکوومه‌تی تایلاند ساماک سونداراڤێج(Samak Sundaravej)ی ته‌مه‌ن 73 ساڵ، که‌ له‌ خوێندنه‌وه‌ی ناوه‌که‌ی به‌و جۆره‌ دڵنیا نیم، ڕۆژی 9-9-2008 ، به‌ هۆی ده‌رکه‌وتنی له‌ به‌رنامه‌یه‌کی ته‌له‌ڤزیۆنیدا له‌مه‌ڕ شیولێنان و ئاماده‌کردنی شیوێکه‌وه‌، ناچار کرا، ده‌ست له‌ پۆسته‌که‌ی هه‌ڵگرێت. سونداراڤێج، کتێبێکیشی له‌مه‌ڕ چێشتلێنانه‌وه‌ نووسیوه‌، که‌ بۆ نویه‌م جار، چاپ کراوه‌ته‌وه‌. ناچارکردنی سونداراڤێج بۆ ده‌ستله‌کارکێشانه‌وه‌، به‌ هۆی ئه‌وه‌وه‌ بوو، ئه‌و له‌هه‌مبه‌ر ئه‌و شیولێنان و ده‌رکه‌وتنی ته‌له‌ڤزیۆنه‌ی پاره‌ی وه‌رگرتووه‌، چونکه‌ ئه‌و بۆ خۆی وه‌ک سه‌رۆکی حوکوومه‌ت مووچه‌ی مانگانه‌ی هه‌یه،  ئه‌و پاره‌یه‌ به‌ زیاده‌ ژمێردراوه.
ئێهوود ئۆڵمێرت(Ehud Olmert)، سه‌رۆکی حوکوومه‌تی ئیسرائیل و سه‌رۆکی پارتیی کادیما (Kadima)، ڕۆژی 21-9-2008، به‌ ڕه‌سمیی بڕیاری ده‌ستله‌کارکێشانه‌وه‌ی دا و له‌ لایه‌ن په‌رله‌مان ‌(کنێست)ی ئه‌و وڵاته‌وه،  وازهێنانه‌که‌ی قه‌بووڵ کرا. ده‌ستله‌کارکێشانه‌وه‌ی ئۆلمێرت، به‌ هۆی تۆمه‌تبارکردنییه‌وه‌ بوو به‌وه‌ی، که‌ 150000 دۆلاری له‌ بازرگان و سه‌رمایه‌دارێکی ئه‌مه‌ریکایی وه‌رگرتووه‌ و ئۆلمێرت بۆ خۆی ددان به‌وه‌دا ده‌نێ، که‌ ئه‌و پاره‌یه‌ی وه‌رگرتوو ه‌، به‌ڵام ئه‌و ده‌ڵێ، ‌ بۆ که‌مپه‌ینی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ی وه‌ریگرتووه‌.
تابۆ مبیکی(Thabo Mbeki)، سه‌رۆکی ده‌وڵه‌تی خورارووی ئه‌فریقا، له‌ 22-9-2008 دا، به‌ هۆی هه‌ندێ ناکۆکی نێو حیزبه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌که‌یه‌وه‌ و هه‌ندێ گازنده‌ی پاره‌وپووڵ و داراییه‌وه‌، وازی له‌ پۆستی سه‌رۆکایه‌تی هێنا.
له‌ هه‌موو وڵاتیکدا، که‌ ناوی دیموکراتی له‌ خۆی ده‌نێ، حوکوومه‌ت، له‌ به‌رده‌م په‌رله‌ماندا، که باڵاترین ده‌سه‌ڵاته‌ و‌ ئه‌ندامه‌کانی هه‌ڵبژارده‌ی خه‌ڵکن و نوێنه‌رایه‌تی خه‌ڵک ده‌که‌ن، به‌رپرسه‌ له‌ هه‌موو ورد و درشتێکی وڵات و ده‌سه‌ڵاتداریه‌تیی و کارگێڕی و به‌ڕیوه‌بردنی خه‌ڵک و کارڕاپه‌ڕاندن و جێبه‌جیکردنی کاره‌کانی ناوخۆ و پێوه‌نده‌کانی ده‌رێی وڵات. حوکوومه‌ت ده‌بێ، هه‌مووده‌م، ئاماده‌ی به‌رسڤدانه‌وه‌ی هه‌موو پرسیارێکی په‌رله‌مان بێت. وه‌ها کار و پرۆسێسێک، وه‌ک ئه‌نجام، هه‌ڵسه‌نگاندن و ئاگاردبوون و کۆنترۆڵکردنی کار و چالاکییه‌کانی حوکوومه‌تی لێ ده‌که‌وێته‌وه‌ و خه‌ڵکی وڵاتیش، بێجگه‌ له‌وه‌ی له‌ ڕێگه‌ی نوێنه‌ره‌کانیانه‌وه‌، کرده‌ی ده‌سه‌ڵاتداریه‌تیی ئه‌نجام ده‌ده‌ن، له‌ چۆنیه‌تی به‌ڕێوه‌چوونی کاره‌کان، ئاگادار ده‌بنه‌وه‌ و خۆسازکردن و ئاماده‌کارییه‌کیشه‌، بۆ به‌ربه‌ستکردن و به‌رپێگرتن و ڕێگه‌گرتن، له‌ گه‌نده‌ڵی و دزی و خراپبه‌کاربردنی ده‌سه‌ڵات و سامانی نیشتمانی و نه‌ته‌وه‌یی، وه‌ک پرۆسێسیکی قانوونی، ماوه‌ی جارێک، ئیدی ڕه‌نگه چه‌ند مانگ جارێک، مانگانه‌، چه‌ند حه‌فته‌ی جارێک یا حه‌فتانه‌، سه‌رۆکی حوکوومه‌ت و وه‌زیره‌کانی، بانگ بکرێنه‌ په‌رله‌مان و له‌وێ له‌ لایه‌ن ئه‌ندامانی په‌رله‌مانه‌وه‌‌، پرسیاریان لێ بکرێت.

له‌ بریتانیا، که‌ یه‌کێکه‌ له‌ کۆنترین‌ دیموکراتییه‌کانی جیهان‌، حه‌فتانه‌ سه‌رۆکی حوکوومه‌ت و وه‌زیره‌کانی، بانگ ده‌کرێنه‌ په‌رله‌مان و ده‌خرێنه‌ به‌ر پرسیار. هه‌موو ڕۆژانی چوارشه‌ممه‌یه‌ک سه‌رۆکی حوکوومه‌ت، پرسیاری لێ ده‌کرێت. له‌ ڕۆژانی دووشه‌ممه‌یشه‌وه‌ تا پێنجشه‌ممه‌، هه‌موو وه‌زیره‌کانی حوکوومه‌ت یه‌ک به‌ یه‌ک بانگ ده‌کرێن و ڕووبه‌ڕووی پرسیار ده‌کرێنه‌وه‌. ئه‌و لێپرسینه‌وانه‌، ده‌بنه‌ هۆی دۆزینه‌وه‌ی ته‌واوی خاڵه‌ به‌هێز و لاوازه‌کانی حوکوومه‌ت و پێداچوونه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی کراوه‌ و خۆته‌یارکردنه‌‌، بۆ ئه‌وه‌ی دادێ و وزه‌وه‌به‌راکردنی حوکوومه‌ته.

په‌رله‌مانه‌‌ "فره‌دیموکراتی"‌یه‌که‌ی باشووری کوردستان‌، که‌ گیرۆده‌ی ده‌ستی حیزبه‌ و ناکرێ له‌ "په‌رله‌مانی مردووان" زیاتر، ناوێکی باشتری لێبنرێت، ئه‌گه‌ر ساڵی جارێک، وه‌زیرێک یا سه‌رۆکی حوکوومه‌تی، بانگهێشتن کردبێت، ئه‌وا‌ وه‌ک سه‌ردانێکی ڕه‌سمی بۆیان ژمێردراوه‌ و له‌ میدیایشدا وا باسکراوه‌، که‌ سه‌رۆکی په‌رله‌مان "پێشوازیی" له‌ سه‌رۆکی حوکوومه‌ت یا فڵانه‌ وه‌زیر کردووه، هه‌رگیز  بۆ لێپرسینه‌وه‌ بانگنه‌کراون، به‌ڵکه‌ هاتوون له‌وێ هه‌ندێک باسی پێوه‌نددار به‌ کاروباری وه‌زاره‌ت و یا حوکوومه‌ته‌که‌یانه‌وه‌ خستووه‌ته‌ ڕوو و ڕوون کردووه‌ته‌وه‌ و زۆرجارانیش، له‌به‌رده‌م په‌رله‌ماندا، ئه‌وان ده‌مڕاست و خاوه‌ن قسه‌ بوونه‌.  دیاره‌ کرده‌ی لێپرسینه‌وه‌ و لێپێچانه‌وه‌ له‌ هیچ ده‌سگا و کارگێڕییه‌کی، ته‌نانه‌ت خوارێی پلیکانه‌ی ده‌سه‌ڵات و له‌ سه‌ر ئاستی کارگێڕی و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی شارۆچکه‌ و گونده‌کانیش نییه‌، ئه‌وجا چۆن ده‌بێ چاوه‌ڕوانی وه‌ها شتێک له‌ سه‌ری سه‌ره‌وه‌ی پلیکانه‌که‌ بکه‌ین!

هه‌موو یه‌کێک له‌ ئێمه‌ به‌ به‌رپرس و پیاوانی ده‌سه‌ڵاتیشه‌وه‌ ده‌زانین گرێکوێره‌که‌ له‌ کوێدایه‌ و کێشه‌که‌ چییه‌ و ده‌رده‌که‌ له‌ چییه‌وه‌ هاتووه‌. کاتێک هزر و فه‌رهه‌نگی هۆز و خێڵ و تیره‌ و ده‌سته‌ و گرۆ و حیزب، زاڵ بن و هه‌موو ژیانی سیاسیی بگرنه‌وه‌ و حوکوومه‌ت و ده‌وڵه‌ت، له‌ سه‌ر بنه‌مای ئه‌و هزر و فه‌رهه‌نگانه‌ چێبکرێن و دابمه‌زرێنرێن، هیج ڕێگه‌یه‌ک، هیچ بوارێک، بۆ پیاده‌کردنی قانوون نامێنێته‌وه‌، چونکه‌ قانوونیش، له‌ وه‌ها جڤاکێکدا، به‌رهه‌می هزر و ئاوه‌ز و فه‌رهه‌نگی حیزب و خێڵ و... ئه‌وانه‌ی دیکه‌یه‌. که‌ قانوون چ نۆره‌یه‌کی نه‌بێت، حوکوومه‌ت و ده‌وڵه‌ت و په‌رله‌مانیش، واتای خۆیان له‌ ده‌ست ده‌ده‌ن و له‌ چه‌ند وشه‌یه‌کی پووچه‌ڵ زیاتر چ واتایه‌کی دیکه‌یان نییه‌. ئه‌وه‌ی له‌ کوردستان ناوی حوکوومه‌ت و په‌رله‌مان و سه‌رۆکایه‌تی هه‌رێم و وه‌زاره‌تی فڵان و فه‌رمانده‌ی له‌شکر و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی و کارگێڕیی فڵانه‌ ده‌سگا و ده‌سه‌ڵات و ده‌یان ناوی دیکه‌یان لێنراوه‌، ڕێک له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و پێناسه‌یه‌ ناچنه‌ ده‌رێ و هه‌موو گیرۆده‌ و ئیفلیجن و له‌ بازنه‌ی حیزب و گرۆ و خێڵ و ماڵبات و ده‌سته‌دا ده‌خولێنه‌وه‌ و به‌شێکن له‌ ده‌سگا حیزبییه‌کان و هه‌رگیز ناتوانن ده‌سه‌ڵات و کارگێڕییه‌که‌ی کوردستان، به‌ره‌و ده‌سه‌ڵاتێکی قانوونیی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی هاوچه‌رخ و شارستانی و به‌ره‌و‌ حوکوومه‌تبوون و به‌ ده‌وڵه‌تبوون ببه‌ن. ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ی کوردستان، ده‌سه‌ڵاتێکه‌ له‌ سه‌رێی تا پایینی خنکاوی دزی و گه‌نده‌ڵی‌ و هه‌ڵه‌ و چه‌وتیی و شکست و دۆڕانی سیاسییه‌ و ته‌نێ  وه‌ک ده‌مڕاستی خێڵێک و کوێخای ئاواییه‌ک و سه‌رمایه‌دار و بازرگان و خاوه‌نکار و به‌رپرسی کۆمپانیایه‌ک، هه‌ڵسوکه‌وت و ڕه‌وتار و سیاسه‌ت و فه‌رمانڕه‌وایی ده‌کات.
    ‌
ده‌سه‌ڵاتدارانی‌ کوردستانه‌که‌ی له‌مه‌ڕ ئێمه‌، نه‌ک هه‌ر ‌‌ده‌سه‌ڵاتداره‌ باڵاکان، به‌ڵکه‌ ئه‌وانه‌یشی که‌ سه‌ره‌گوریسێکی حیزب یا حوکوومه‌تیان به‌ ده‌سته‌وه‌یه‌ یا که‌سانێکی مشه‌خۆر و هه‌ڵمشی دوای ئه‌وانه‌ن، نه‌ک هه‌ر پاره‌یه‌کی زیاد‌، به‌ڵکه‌ ده‌یان جۆره‌ پاره‌ی زیاده‌ و ده‌یان جۆره‌ مووچه‌ و‌ به‌خشیش و به‌رتیل و‌ خانوو و ئۆتۆمبیل و زه‌وی و باخ و هوتێل و ڕیستۆرانت و کۆمپانیا و تایبه‌تمه‌ندی دیکه‌ و هه‌زاران "ده‌فته‌ر و بلۆک"ه‌ دۆلار، به‌ ئاشکرا قووت ده‌ده‌ن، بێجگه‌ له‌وه‌ی به‌ دزی و له‌ پشتی په‌رده‌وه‌ چی ده‌که‌ن، ئه‌وه‌یان مه‌گه‌ر خودا بۆ خۆی بیزانێت!

له‌ 1991ه‌وه تا ئه‌مڕۆ، که‌ ئیدی به‌شێک له‌ باشووری کوردستان له‌ لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتێکی کوردییه‌وه‌ فه‌رمانڕه‌وایی ده‌کرێ، به‌و هه‌موو په‌رله‌مان و حوکوومه‌ت و کارگێڕییانه‌ی ئه‌م هه‌موو ساڵانه‌وه‌، تا ئێستا تاکه‌ یه‌ک وه‌زیر، یه‌ک سه‌رۆکی حوکوومه‌ت یا جێگری وی، یه‌ک به‌رپرس، یه‌ک هه‌ڵسووڕێنه‌ری حیزب، یه‌ک ده‌سه‌ڵاتدار، تووشی لێپرسینه‌وه‌ و لێپێچانه‌وه‌ نه‌بووه‌ و نه‌کراوه‌ و نه‌ په‌رله‌مان و نه‌ هیچ ده‌سگایه‌کی تر، هه‌ڵه‌ و چه‌وتیی سیاسی و ده‌وڵه‌مه‌ندبوونی کتوپڕ و ناقانوونی ئه‌و هه‌موو به‌رپرسه‌ی، که‌ زۆرینه‌یه‌کی خه‌ڵکه‌که‌ش به‌ "خواپێدان" و پاداشتی"خه‌بات" بۆیان ده‌ژمێرن، ڕۆژێک له‌ ڕۆژان، نه‌خستووه‌ته‌ ژێر پرسیاره‌وه‌!

له‌ وڵاتێکدا،‌ فریودانی سیاسی و دزی و گه‌نده‌ڵی، نه‌خشه‌ و فه‌رهه‌نگ و سیاسه‌تی حیزبه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌کانی بێت و جڵه‌وی حوکوومه‌ت و په‌رله‌مانیش به‌ ده‌ست ئه‌وانه‌وه‌ بێت، ژینگه‌یه‌کی گه‌نده‌ڵ ده‌ئافرێ و قانوون ده‌خرێته‌ خزمه‌تی فریوده‌ر و گه‌نده‌ڵ و دزانه‌وه‌ و دزی و گه‌نده‌ڵی و فریودان، ده‌بنه‌ فه‌رهه‌نگ و بۆ خۆیان ده‌بنه‌ قانوون. له‌ وه‌ها ژینگه‌یه‌کی ژاراویدا، لێپرسینه‌وه‌ و لێپێچانه‌وه‌، له‌ خه‌یاڵ زیاتر شتێکی دیکه‌ ناگه‌یه‌نێت. ژینگه‌یه‌کی وه‌ها گه‌نده‌ڵ، هه‌میشه‌ دز ده‌ڕوێنێ و گه‌رای دزی و گه‌نده‌ڵی ده‌ترووکێنێ و کارگه‌یه‌که‌ دز و گه‌نده‌ڵ وه‌به‌رهه‌م دێنێ.
ده‌ڵێن جارێک له‌ دانیشتنێکدا باسی ئه‌وه‌ ده‌کرێ، که‌ ناوچه‌ی زه‌هاو جاران دزی که‌م بوو، که‌چی ئێستا دزێکی زۆری تێدا په‌یدا بووه‌، مه‌وله‌وی تاوه‌گۆزی شاعیریش، که‌ ئاماده‌ی ئه‌و‌ کۆڕه‌ ده‌بێ، ده‌ڵێ:
" دزه‌که‌ی زه‌هاو زاو و زۆ که‌رده‌ن
هه‌ر دزێ حه‌و دز په‌ی وێش ئاوه‌رده‌ن"
واته‌: دزه‌کانی زه‌هاو زاوزێیان کردووه‌ و هه‌ر دزێک حه‌وتی لێ بووه‌، بۆیه‌ وه‌ها زیاد بوونه‌‌.
له‌ کاتێکدا، که‌ نه‌ به‌ گوێره‌ی{وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُواْ أَيْدِيَهُمَا جَزَاء بِمَا كَسَبَا نَكَالاً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}ی ئیسلام، ده‌ستێک بڕا و نه‌ به‌ گوێره‌ی  قانوونی دانراوی سه‌رده‌میش کرا، که‌ ده‌بوو تا ئێستا ڕۆژانه‌ ده‌یان به‌رپرس و ده‌سه‌ڵاتداری کوردستان، له‌ لووتکه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ تا پایینی، تڕۆ و شاربه‌ده‌ر کرابان و ماڵ و موڵک و سامانیان داگیر کرابان، دزه‌ گه‌وره‌کانی کوردستانیش، مانه‌ندی دزه‌کانی زه‌هاو، هه‌ریه‌که‌ نه‌ک حه‌وت به‌ڵکه‌ سه‌دانیان لێ بووه و ده‌بێت و تا دێت زیادیش ده‌که‌ن.
        
له‌ ڕۆمانی "کۆلاره‌ هه‌ڵده‌ره‌که"ی،‌ خالید حوسه‌ینیدا، باوکه‌که‌ به‌ ئه‌میری کوڕی ده‌ڵێ:" که‌ تۆ پیاوێک ده‌کوژیت، تۆ ژیانێک ده‌دزیت. تۆ مافی ژنی ئه‌و پیاوه‌، بۆ ئه‌وه‌ی مێردێکی هه‌بێت، ده‌دزیت، باوکی منداڵه‌کانی ده‌ڕفێنیت. که‌ تۆ درۆیه‌ک ده‌که‌یت، تۆ مافی که‌سێک بۆ ڕاستی ده‌دزیت. که‌ تۆ که‌سێک فریو ده‌ده‌یت و فێڵی لێ ده‌که‌یت، تۆ مافی دادوه‌ری و ڕاستی ده‌دزیت. هیچ کردارێک نییه‌ له‌ دزی دزیوتر و خراپتر بێت‌".                                                                                                                      
که‌ کوشتن، دزینی ژیان و دزینی ماف بێت، که‌ کوشتن، ڕفاندن و دزینی مرۆڤ بێت،  که‌ درۆ، دزینی ماف بێت، که‌ فریودان و فێڵ، دزینی دادوه‌ری و ڕاستی بێت،  ده‌سه‌ڵاتدارانی باشووری کوردستان و ئه‌وانه‌یشی له‌ بازنه‌ی ئه‌واندان و  ده‌ستوپێوه‌ندیانن، چه‌ته‌ و جه‌رده‌ئاسا، وڵاتێک ده‌دزن، فه‌رهه‌نگێک ده‌سڕنه‌وه‌ و ده‌دزن، مێژوویه‌ک ده‌دزن، گه‌لێک فریو ده‌ده‌ن و ده‌ڕووتێننه‌وه و برسی ده‌که‌ن و هه‌رگیزیش، نه‌ک هه‌ر به‌ خراپترین و دزیوترین کاری نازانن، به‌ڵکه‌ کۆڵێک به‌ ڕه‌وا و مافی خۆیشیان ده‌یزانن.                                                                          
27-9-2008‌




Wednesday 17 September 2008

فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت، هه‌ساره‌یه‌کی گه‌شی ئاسمانی شاره‌که‌ی باوه‌گوڕگوڕ

فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت، هه‌ساره‌یه‌کی گه‌شی ئاسمانی شاره‌که‌ی باوه‌گوڕگوڕ

ئه‌مجه‌د شاکه‌لی


پاییزی 1973، یه‌کساڵه‌ سه‌ربازییه‌که‌مم له‌ که‌رکووک ته‌واوکرد و دواڕۆژه‌کانی ئه‌و ساڵه‌یش، له‌ کارگێڕیی ئاماری که‌رکووک، ده‌ستم به‌ کار کرد. له‌و ماوه‌یه‌دا، به‌ هۆی خزمێکمه‌وه‌(کاک شێخ مه‌حموودی حاجی شێخ موحه‌ممه‌د)، تێکه‌ڵاوی و دۆستایه‌تی و هاوڕێیه‌تییه‌کی گه‌لێک باشم، له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵێک تورکمانی شیعه‌دا، په‌یداکرد. ئه‌وان خه‌ڵکانێک بوون سه‌ر به‌ چین و توێژاڵ و کار و پیشه‌ و بیروباوه‌ڕ و ئاستی فه‌رهه‌نگی و خوێنده‌واریی، گه‌لێک جیاواز له‌ یه‌کدی. به‌شێک له‌و دۆست و هاوڕێیانه‌ خه‌ڵکانێکی چه‌پ بوون. یه‌کێک له‌و‌ هاوڕێیانه‌،‌ پارێزه‌رێکی فره‌ناسراوی که‌رکووک بوو به‌ ناوی(حه‌سه‌ن قه‌ره‌وه‌لی). شوێنکاری پارێزه‌رییه‌که‌ی قه‌ره‌وه‌لی، له‌ ته‌لاری(ئه‌وقاف)ی ته‌نیشت چایخانه‌ی نه‌سر( نصر)ی سه‌ر شه‌قامی(جه‌مهووری) بوو. گه‌لێک ئێواران ده‌چوومه‌‌ سه‌ردانی قه‌ره‌وه‌لی و له‌وێ داده‌نیشتم و ئیدی قسه‌وباس و ده‌رده‌دڵییه‌کی زۆرمان ده‌گۆڕییه‌وه‌. قه‌ره‌وه‌لی، ئامێرێکی (ساز)ی له‌ قوژبنێکی ژووره‌که‌یدا شاردبووه‌ و که‌ میوان و که‌سی دیکه‌ی لا نه‌بووایه‌ و هه‌ر هه‌ردووکمان بووایه‌ین، له‌گه‌ڵ گه‌رمی قسه‌وباس و ده‌مه‌ته‌قییه‌کانماندا، سازه‌که‌ی ده‌رده‌هێنا و ده‌ستی ده‌کرد به‌ سازلێدان و کۆمه‌ڵیک ئاوازی خۆشی تورکمانی و تورکیی لێده‌دا و به‌ ده‌میشییه‌وه‌، بۆ خۆی سترانێک دووانی له‌گه‌ڵدا ده‌گوت و دانیشتنه‌که‌مانی هێنده‌ی دی خۆشتر ده‌کرد.                                                                            

 له‌ سه‌ر لادیواری ته‌لاره‌که‌ی، که‌ جێکاره‌که‌ی قه‌ره‌وه‌لی لێبوو و نزیک به‌و تابلۆیه‌ی، که‌  به‌ عه‌ره‌بی له‌ سه‌ری نووسرابوو(المحامي حسن قرولي)واته‌: پارێزه‌ر حه‌سه‌ن قه‌ره‌وه‌لی، تابلۆی پارێزه‌رێکی دیکه‌ هه‌ڵواسرابوو و له‌ سه‌ری نووسرابوو(المحامي فتح الله‌ عزت) واته‌: پارێزه‌ر فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت. من ده‌مزانی فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت، پارێزه‌رێکی لاو و چالاک و کۆمۆنیست بووه‌ و له‌م و له‌ویشه‌وه‌ بیستبووم، که‌ له‌ لایه‌ن  حوکوومه‌ته‌وه‌ گیراوه‌ و سه‌رنگوم کراوه‌ و نه‌ماوه. جارێکی پرسیاری فه‌تحوڵڵاعیززه‌ت و چۆنیه‌تی گرتنه‌که‌ییم له‌ قه‌ره‌وه‌لی کرد، قه‌ره‌وه‌لی جه‌ختی له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ کرده‌وه‌، که‌ فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت، کۆمۆنیست بووه‌ و پیاوێکی گه‌لێک دڵسۆز و کارا و ساکار و ئازا و ڕاستگۆ و وه‌ته‌نگخه‌ڵکه‌وه‌هاتوو بووه‌ و باسی ئه‌وه‌یشی کرد، که‌ کاتێک له‌لایه‌ن پیاوانی حوکوومه‌تی به‌عسه‌وه‌ گیراوه‌، به‌ ده‌نگی به‌رز هاواری کردووه‌، که‌ پیاوانی ئاساییش(أمن) گرتوویانه‌ و ناوی خۆی گوتووه‌، ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌ی ماڵ و که‌سی خۆی و دۆستانی و هاوڕێیانی و هه‌موو خه‌ڵک بزانن، که‌ حوکوومه‌ت گرتوویه‌تی. له‌ باره‌ی (عیززه‌ت)ه‌وه‌، قه‌ره‌وه‌لی، ته‌نێ ئه‌وه‌ی بۆ من گێڕایه‌وه‌، به‌ڵام که‌ ده‌یگێڕایه‌وه‌ داخی بۆ ده‌خوارد و به‌ خه‌مه‌وه‌ باسی ده‌کرد.                                                                                     

هه‌ر له‌ دوای که‌رتبوونی حیزبی کۆمۆنیستی عیراق، له‌ 17-9-1967دا بۆ دوو له‌تی، کۆمیته‌ی نێوه‌ندی(لێژنه‌ی مه‌رکه‌زی/ اللجنةالمرکزیة) و سه‌رکرده‌یه‌تیی نێوه‌ندی (قیاده‌ی مه‌رکه‌زی/ القیادةالمرکزیة) یا باڵی ئاشتیخواز(سلمي) و باڵی شۆڕشگێڕ(ثوري) یا باڵی لاده‌ر(تحریفي) و باڵی ڕه‌سه‌ن / شۆڕشگێڕ(الأصلي/الثوري)، به‌شی زۆری ڕێکخستنه‌کانی حیزبی کۆمۆنیست، له‌  عیراقدا و به‌ تایبه‌ت له‌ کوردستاندا، وه‌ته‌ک سه‌رکرده‌یه‌تیی نێوه‌ندی (قیاده‌ی مه‌رکه‌زی) که‌وتن. حیزبی کۆمیته‌ی نێوه‌ندی، هه‌رچه‌نده‌ پێیه‌کیان له‌ نێو بزاڤی چه‌کداریی کوردستان و سه‌رکرده‌یه‌تیی (بارزانی)دا بوو، لێ پێیه‌که‌ی دیکه‌یان له‌ نێو حوکوومه‌تی عیراقدا بوو و هه‌ر له‌و ده‌مییه‌وه‌ و له‌ پێشتریشه‌وه‌، له‌ سه‌رده‌می عه‌بدوسسه‌لام عارفه‌وه له‌ ساڵی 1964 ه‌وه‌‌، پێوه‌ندیان له‌گه‌ڵ به‌غدادا هه‌بوو، چونکه‌ که‌سێکی وه‌ک موکه‌ڕڕه‌م تاڵه‌بانی، که‌ به‌ ناوی ئه‌و حیزبه‌وه‌ له‌ حوکوومه‌تی به‌غدادا وه‌زیر بوو، به‌ درێژایی ئه‌و ساڵانه‌ی پێش پێکهاتنی 11ی مارسی 1970یش هه‌ر له‌ به‌غدا بوو و هه‌ر ئه‌ندامی حوکوومه‌ت بوو. حیزبی کۆمیته‌ی نێوه‌ندی چ کێشه‌ و گیروگرفتێکیان له‌گه‌ڵ هیچ یه‌ک له‌ حوکوومه‌ته‌کانی عه‌بدوڕڕه‌حمان عارف(تا 1968) و به‌عسیشدا له‌ 1968ه‌وه‌ تا 1978 نه‌بوو. حیزبێکی دیکه‌، که‌  ئه‌وده‌می له‌ خزمه‌تی حوکوومه‌ته‌کانی عه‌بدوڕڕه‌حمان عارف(تا 1968) و به‌عسیشدا له‌ 1968ه‌وه‌ تا1970 بوو، حیزبی جه‌لالی بوو.                                                                                                                            

باڵه‌که‌ی دیکه‌ی حیزبی کۆمۆنیستی عیراق، حیزبی سه‌رکرده‌یه‌تی نێوه‌ندی(قیاده‌ی مه‌رکه‌زی)، هه‌ر له‌ سه‌رده‌می دروستبوونییه‌وه‌،  دژ به‌ هه‌موو حوکوومه‌ت و ده‌سه‌ڵاته‌کانی فه‌رمانڕه‌وای عیراق بوو. حیزبێک بوو، بڕوای به‌ گۆڕینی شۆڕشگێرانه‌ هه‌بوو و جاڕی خه‌باتی چه‌کداری و ڕووخاندنی ده‌سه‌ڵاتی دابوو، هه‌ربۆیه‌ هه‌میشه‌، له‌ لایه‌ن سیخوڕان و ئاساییشان و پۆلیس و له‌شکری حوکوومه‌ته‌کانی عارفی دووه‌م و به‌عسه‌وه‌، وه‌به‌ر شاڵاوی کوشتن و بڕین و گرتن و زیندانی و هه‌ڵواسین ده‌که‌وت. دیاره‌ هه‌ردوو حیزبی کۆمیته‌ی نێوه‌ندی و جه‌لالی، له‌ هێرشکردنه‌ سه‌ر حیزبی سه‌رکرده‌یه‌تی نێوه‌ندی و کۆمه‌ک به‌ حوکوومه‌تی به‌عس و هێزه‌کانی، له‌و سه‌رده‌مه‌دا، نۆره‌ی خۆیان ده‌بینی.                                                                                                                   

دوای پێکهاتنی 11ی مارسی 1970یش، سه‌رکرده‌یه‌تی بارزانی و پارتیی، له‌ فه‌رمانڕه‌وایی عیراقدا، بوون به‌ هاوبه‌شی به‌عس. پارتیی ته‌واوی باشووری کوردستانی به‌ که‌رکووک و خانه‌قین و مه‌نده‌لی و هه‌موو گه‌رمێنه‌وه‌، له‌بنده‌ستدا بوو و به‌عسیش عه‌ره‌بستانی عیراقی له‌بنده‌ستدا بوو. پارتیی و سه‌رکرده‌یه‌تیی بارزانی هه‌رچه‌نده‌ داڵده‌ی حیزبی (سه‌رکرده‌یه‌تیی نێوه‌ندی) یان دابوو و کادر و چه‌کداره‌کانیان له‌ ده‌ڤه‌ره‌ چیاییه‌کان و هه‌ندێ ده‌ڤه‌ری گه‌رمێنی بنده‌ستی (پارتی)دا بوون، به‌ڵام له‌ ته‌نگانه‌ و لێقه‌ومانیاندا، له‌گه‌ڵ حوکوومه‌تی به‌عسدا، پارتیی و سه‌رکرده‌یه‌تیی بارزانی هێنده‌ سه‌ری خۆیان پێیانه‌وه‌ نه‌ده‌ئێشاند و وه‌ته‌نگیانه‌وه‌ نه‌ده‌هاتن و تا ڕاده‌یه‌کیش خۆیان به‌ خاوه‌نیان نه‌ده‌کرد. له‌به‌ر ئه‌وه‌، هه‌ر له‌ ده‌سپێکی ڕاپه‌ڕینه‌کانی حیزبی (سه‌رکرده‌یه‌تی نێوه‌ندی)، له‌ ساڵی 1967ه‌وه،‌ له‌ زۆنگاوه‌کانی خوارووی عیراق، تا ساڵانی دواساته‌کانی هه‌بوونی ئه‌و حیزبه‌، هه‌میشه‌ هه‌ڕه‌شه‌ی هێزه‌کانی حوکوومه‌تی به‌عسی له‌ سه‌ر بووه‌ و هه‌رده‌م وه‌به‌ر شاڵاوی گرتن و له‌نێوبردن و قڕکردن که‌وتووه‌.                                                                                                                        

هه‌رچه‌نده‌ حیزبی (سه‌رکرده‌یه‌تیی نێوه‌ندی)، له‌ مێژووی دوازده‌ سێزده‌ ساڵی خۆیدا، تووشی چه‌ندین گورزی کوشنده‌ هات و وه‌به‌ر هه‌موو جۆره‌ هێرش و په‌لامارێکی دوژمنانی که‌وت، لێ له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا توانیی خۆی بپارێزێت و خۆی ڕێکبخاته‌وه‌ و درێژه‌ به‌ خه‌باتی شؤڕشگێڕانه‌ی خۆی بدات.  یه‌که‌م گورزێک، که‌ له‌و حیزبه‌ درا و له‌ لوتکه‌ی ڕێکخستنه‌کانییه‌وه‌ تا خوارێ پێوه‌ی تلایه‌وه‌ و حیزبه‌که‌ی تا ڕاده‌ی له‌نێوبردن برد، ده‌ستگیرکردن و خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دانی عه‌زیز ئه‌لحاج(عزیزالحاج)ی سکرتێری گشتی ئه‌و حیزبه‌ بوو، له‌ لایه‌ن و به‌ ده‌سه‌ڵاتی حیزبی به‌عسی فه‌رمانڕه‌وا و پاکانه‌ و ددانپێدانانه‌کانی وی بوو له‌ سه‌ر ته‌واوی سه‌رکردیه‌تیی حیزبه‌که‌ و سه‌دان هه‌ڵسووڕێنه‌ر و کادری پێشکه‌وتووی ئه‌و حیزبه‌ و گرتن و له‌نێوبردنی چه‌ندین له‌وانه‌. پاش ئه‌و هه‌ره‌سه‌، خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دانی موسلیح موسته‌فا ئه‌لجه‌لالی(مصلح مصطفی الجلالي) به‌ سه‌ردا هات و دوای ئه‌وه‌ش له‌گه‌ڵ هه‌ره‌سی 1975ی بزاڤی چه‌کداریی کورددا له‌ باشووری کوردستان، حیزبی (سه‌رکرده‌یه‌تیی نێوه‌ندی)یش جارێکی دیکه‌ هه‌ره‌سی هێنایه‌وه‌ و به‌شێک له‌ سه‌رانی(ئیبراهیم عه‌للاوی و...) ڕوویان کرده‌ هه‌نده‌ران و به‌شێکیشیان(فارووقی مه‌لا موسته‌فا و...) گه‌ڕانه‌وه‌ لای حوکوومه‌تی به‌عسی به‌غدا. دوای ئه‌وه‌ش سه‌رله‌نوێ حیزبی (سه‌رکرده‌یه‌تیی نێوه‌ندی) خۆی دروستکرده‌وه‌ و ڕابوو و که‌وته‌وه‌ چالاکی. حیزبی (سه‌رکرده‌یه‌تیی نێوه‌ندی)، هه‌ر له‌دوای ده‌ستپێکردنی خه‌باتی چه‌کداری له‌ زونگاوه‌کانی خوارووی عیراق به‌ ڕێبه‌ری و ده‌ستپێشخه‌ری خالید ئه‌حمه‌د زه‌کی(ظافر) و شه‌هیدبوونی ئه‌و، له‌ کوردستانیش ده‌ستیکرد به‌ کردنه‌وه‌ی بنکه‌ و مه‌کۆی شانه‌ی چه‌کدار و پێشمه‌رگه‌ و خه‌باتی چه‌کداریی. له‌ (ناوکێله‌کان)ی نێزیکی چۆمان و (مۆرخوارده‌)ی شوانی ده‌ڤه‌ری که‌رکووک و (خه‌رکنێ)ی خانه‌قین و نێزیکی که‌ژی به‌مۆ و ...چه‌ندین شوێنی دیکه‌، له‌و بنکانه‌ی هه‌بوون و له‌ نێو باژیڕه‌کانیشدا هه‌موو جۆره‌ چالاکییه‌کی ده‌نواند و ئه‌نجام ده‌دا و زۆرجارانیش ئه‌ندامانی تووشی گرتن و سه‌رنگومکردن ده‌هاتن.                                                                                        
  
له‌ سه‌رده‌می چوارساڵه‌ هه‌نگوینییه‌که‌ی نێوان پارتی و حوکوومه‌تی به‌عسدا، یه‌کێک له‌و قاره‌مانانه‌ی وه‌به‌ر شاڵاوی گرتنی به‌عس که‌وت و سه‌ری له‌ پێناوی بڕوا و خاک و وڵات و کوردستان و هه‌ژاران و سۆسیالیزم و نه‌هێشتنی چه‌وساوه‌ندنه‌وه‌ و یه‌کسانی و  که‌رکووکدا به‌خشی، (فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت) بوو.                
فه‌تحوڵڵای عیززه‌ت ئاغای مه‌جید ئاغا ساڵی 1936 له‌ گه‌ڕه‌کی (زێوێ)ی ئیمام قاسم له‌ باژێڕی که‌رکووک، له‌ خێزانێکی  کورد له‌ دایک بووه‌. هه‌ندێک خه‌ڵک پێیانوایه‌ خێزانه‌که‌یان به‌ بنه‌چه‌ له‌ (زێوه‌)ی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستانه‌وه‌ هاتووه‌ته‌ که‌رکووک‌.                                                                


عه‌بدوسسه‌تتار تاهیر شه‌ریف ده‌ڵێ:"له‌ گه‌ڕه‌کی زێویه‌ دراوسێی ماڵی سعید زه‌ردکی و عزت ئاغا و رفیق عالی ئه‌فه‌ندی بوین"[1]، ئه‌و عیززه‌ت ئاغایه‌ی شه‌ریف باسی ده‌کات‌ باوکی فه‌تحوڵڵا بووه‌.                  
فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت، خوێندنی سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندیی له‌ ئیمام قاسم و  دواناوه‌ندیی له‌ ئاماده‌یی  ‌نێوه‌ندی(الإعدادیة المرکزیة) ی که‌رکووک ته‌واو کردووه‌. عه‌بدوسسه‌تتار تاهیر شه‌ریف له‌مه‌ڕ خوێندنی خۆی و به‌ پێوه‌ند له‌گه‌ڵ فه‌تحوڵڵا عیززه‌تدا ده‌ڵێ "له‌ ساڵی 1949- 1950  له‌ پۆلی یه‌که‌می ناوه‌ندی بووم، له‌ گه‌ڕه‌کی ئیمام قاسمه‌وه‌ به‌یانیان به‌ پێ ده‌چوینه‌ قوتابخانه‌که‌مان له‌ گه‌ڕه‌کی جووله‌کان... له‌ پۆلی دووه‌م و سێ یه‌می ناوه‌ندی من و فتح الله‌ عزت ئاغا و صبحی شریف و حسن محمد علی ڕۆژانه‌ پێکه‌وه‌ ده‌چوینه‌ قوتابخانه‌.."[2].                                                                                         
ساڵی 1956، کاتێک په‌یماننامه‌ی "پۆرت سه‌عید" واته‌ "به‌نده‌ری سه‌عید" یا کورد گوته‌نی "پۆڕسه‌عید" و عه‌ره‌ب گوته‌نی"بور سعید"، مۆر کرا و هێرشی سێقۆڵی کرایه‌ سه‌ر مسر، خه‌ڵک دژی ئه‌و کرداره‌ خۆپێشاندانیان کردووه‌. له‌ کوردستانیشدا جووڵانه‌وه‌ی له‌و جۆره‌  و دژ به‌و کرداره‌ هه‌بوو. فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت یه‌کێک بووه‌ له‌وانه‌ی وه‌به‌ر شاڵاوی گرتن که‌وتووه‌ و چه‌ند ڕۆژێک له‌گه‌ڵ شێخ مارف و شێخ حوسه‌ین به‌رزنجی و عه‌بدوسسه‌مه‌د خانه‌قا، هاوزیندان بووه‌. ساڵی 1957یش، که‌ شا فه‌یسه‌ڵ به‌ که‌رکووکدا چووه‌ بۆ سلێمانی و خه‌ڵک خۆپێشاندانیان دژی کردووه‌، دیسان فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت گیراوه‌.                                                                                                          


فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت، ساڵی 1960/1961 ده‌ستی به‌ خوێندنی قانوون کردووه‌ له‌ کۆلیژی (قانوون)[3] له‌ زانستگه‌ی به‌غدا.  ساڵی 1963 کاتێک خوێندکاری ساڵی سێیه‌می قانوون ده‌بێت، له‌ لایه‌ن حوکوومه‌ته‌وه‌ ده‌گیرێت و تا ساڵی 1966 له‌ زیندانه‌کانی باقوبه‌(بعقوبة) و نوگره‌توسسه‌لمان(نقرةالسلمان)، زیندانیی ده‌کرێت.                                                                                                                       



1966، که‌ له‌ زیندان ئازاد ده‌کرێت، فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت، ده‌ستده‌کاته‌وه‌ به‌ خوێندن و له‌ 1968دا کۆلیژی قانوون ته‌واو ده‌کات و ده‌بێته‌ پارێزه‌ر و بۆ کارکردن ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ که‌رکووک، به‌ڵام  له‌به‌ر ناجۆریی ڕه‌وشی که‌رکووک، ده‌چێته‌وه‌ به‌غدا و تا ساڵی 1969 ده‌مێنێیته‌وه‌ و ئه‌وده‌م ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ که‌رکووک و ده‌ستده‌کات به‌ کاری پارێزه‌ری.                                                                                            
                                                                              


ده‌گێڕنه‌وه‌، که‌ له‌و ماوه‌یه‌دا کاتێک عیززه‌ت له‌ دوا ساڵی خوێندنیدا بووه له‌ زانستگه‌ی به‌غدا، سه‌ددام حوسه‌ین، که‌ جێگری سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی ڕێبه‌ریه‌تیی شۆڕش(مجلس قیادة الثورة) ده‌بێ، وه‌ک خوێندکارێکی قانوون جاروبار هاتوچۆی کۆلیژی قانوونی ده‌کات‌، جارێکیان ده‌نگه‌ده‌نگێک ده‌که‌وێته‌ نێوانیانه‌وه‌(واته‌: نێوان فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت و سه‌ددام حوسه‌ین) و سه‌ددامیش به‌ مشتووی ده‌مانچه‌که‌ی له‌ نێو ده‌می عیززه‌ت ده‌دات‌ و ددانه‌کانی پێشه‌وه‌ی ده‌شکێنێت.                                                        


ساڵی 1971 فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت زه‌ماوه‌ندی کردووه‌ و ژیانی هاوسه‌ریه‌تیی پێکهێناوه‌. له‌ 26-10-1972دا، کاتێک (گوڵستان)ی کچی چوار مانگان ده‌بێ و ماڵی باوکی له‌ ژێر چاودێریدا ده‌بن، له‌ لایه‌ن ئاساییشی به‌عسه‌وه‌ ده‌گیرێ. ئه‌و ڕۆژه‌ سه‌عات 9ی به‌یانی له‌ دادگا ده‌بێت، له‌ خانه‌ی دادی که‌رکووک. که‌ کاره‌که‌ی ته‌واو ده‌بێت، هه‌ر له‌ نێو خانه‌ی داددا دوو پیاوی نه‌ناسراوی لێ په‌یدا ده‌بن و پێی ده‌ڵێن، که‌ کاریان پێیه‌تی. کابراکان ئۆتۆمبیلێکی (په‌ژۆ)ی سپییان پێ ده‌بێت. عیززه‌ت هه‌ست ده‌کات، که‌ ئه‌و پیاوانه‌ جێگه‌ی گومانن و ده‌سبه‌جێ خانه‌ی داد جێده‌‌هێڵێ و هه‌ڕاده‌کات و خۆی ده‌گه‌یه‌نێته‌ شه‌قامی ئه‌تڵه‌س، له‌وێ دوکانی باقلاوه و شیرینیفرۆشێکی هاوسێیه‌کی خۆیانی لێ ده‌بێ، که‌ ده‌گاته‌ ئه‌وێ دووجاران هاوار ده‌کات و ده‌ڵێت:"من (فه‌تحوڵڵا عیز‌زه‌ت زێوه‌لی)م، ئه‌وا ئه‌من ئه‌یانه‌وێ بمگرن"، هه‌ر له‌و کاته‌دا دوو ئاساییشه‌که‌ و دوو ئینزیباتی عه‌سکه‌ری ده‌یگرن و پاڵی پێوه‌ ده‌نێن بۆ نێو ئۆتۆمبیله‌که‌. پاشان هاوسێیه‌که‌یان(خاوه‌ن دوکانه‌که)‌ هه‌واڵی گرتنی فه‌تحوڵڵا به‌ عیززه‌تی باوکی ده‌گه‌یه‌نێت.                                                                                         



عه‌بدوسسه‌تتار تاهیر شه‌ریف ده‌ڵی:‌"فتح الله‌ عزت کۆلیجی یاسای ته‌واو کردو له‌ ساڵانی شه‌سته‌کان نازم گزار گرتی و له‌ ناوی دا. فتح الله‌ کادرێکی پێشکه‌وتووی حزبی شیوعی عیراق بوو، هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌وه‌ نازم گزار له‌ ناوی دا.."[4]                                                                                        
                                                                                       
عیززه‌ت کادرێکی چالاکی حیزبه‌که‌ی بووه‌ و تا کاتی گیرانیشی، چالاکانه‌ کاری کردووه‌ و ئه‌ندامی کۆمیته‌ی که‌رکووک و به‌رپرسی ده‌ڤه‌ری شوانی حیزبی کۆمۆنیستی عیراق(سه‌رکردیه‌تیی نێوه‌ندیی) بووه‌.                                                                                                                        
                                                                                                   
ساڵی 1973 عیززه‌ت له‌ زیندانی به‌دناوی قه‌سروننیهایه‌(قصرالنهایة) ده‌بێ، موکه‌ڕڕه‌م تاڵه‌بانی ده‌چێته‌ سه‌ردانی و هه‌ندێ گۆڤاری بۆ ده‌بات. موکه‌ڕڕه‌م تاڵه‌بانی بۆ خۆی و ئه‌وده‌می، ئه‌و هه‌واڵه‌ی به‌ خوشکی ژنه‌که‌ی عیززه‌ت داوه‌ و گوتوویشیه‌تی، که‌ داوای له‌ عیززه‌ت کردووه‌ ئه‌گه‌ر ده‌یه‌وێت به‌ربدرێ و ئازاد بکرێت گه‌ره‌که‌ واز له‌ حیزبه‌که‌ی بهێنێت. دیاره‌ موکه‌ڕڕه‌م تاڵه‌بانی هه‌م وه‌ک نوێنه‌ری حیزبی کۆمۆنیستی عیراق(کۆمیته‌ی نێوه‌ندی) و هه‌م وه‌ک نوێنه‌ری حوکوومه‌تی به‌عس، ئه‌و داوایه‌ی له‌ عیززه‌ت کردووه‌ و عیززه‌تیش به‌و داوایه‌ قایل نه‌بووه‌.                                                                          
                                          
فه‌تحوڵڵاعیززه‌ت وه‌ک خه‌باتکار و شۆڕشگێڕێکی جه‌ربه‌زه‌ و ئازا و بوێر و بڕوابه‌خۆبوو، هیچ به‌ڵێنێکی ده‌سه‌ڵات و جلخوارانی ده‌سه‌ڵات، ساردی نه‌کردووه‌ته‌وه‌ و خۆڕاگرانه‌ له‌ سه‌ر بیروباوه‌ڕه‌که‌ی خۆی به‌رده‌وام بووه‌ و ته‌مه‌نی 36 ساڵه‌ی لاویه‌تیی خۆی و سه‌ر و گیانی پاکی خۆی به‌ ئازادی و وڵات به‌خشی.                                                                                             
                                                                                            
فه‌‌تحوڵڵا عیززه‌ت، یه‌کێکه‌ له‌و شه‌هیده‌ له‌بیرکراوانه‌ی، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌ر به ده‌سه‌ڵات، پارتیی،حیزبی جه‌لالی ئه‌وده‌م (یه‌کیه‌تیی ئه‌مڕۆ) و کۆمۆنیسته‌کانی کۆمیته‌ی نێوه‌ندی یا حیزبێکی دیکه‌ی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی کوردستان نه‌بووه‌، هیج که‌س باسی ناکات و ناوی ناهێنێت. که‌م نین ئه‌وانه‌ی، وه‌ک فه‌تحوڵڵاعیززه‌ت، که‌ ڕۆژیک له‌ رۆژان چرایه‌ک بوون و‌ تاریکستانی ئه‌و وڵاته‌ی له‌مه‌ڕ خۆمانیان، که‌ هه‌نووکه‌ش نوقمی تاریکییه‌، ڕۆشن ده‌کرده‌وه‌ و له‌ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی سته‌م و زۆرداری و چه‌وساندنه‌وه و ده‌سه‌ڵاتدا پێشه‌نگێک بوون. ئه‌وان بۆ ڕووناکی و ئازادی گیانیان به‌خشی. ده‌سه‌ڵات و ملکه‌چان و کاسه‌لیسانی  ده‌سه‌ڵاتیش بۆ هه‌ڵواسینی ئازادی و کوژاندنه‌وه‌ی هه‌موو تروسکه‌یه‌ک، ناوی فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت و ئه‌وانه‌ی وه‌ک ئه‌و ناهێنن.  ئه‌وان به‌ ناوهێنانی قاره‌مانێکی وه‌ک فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت هه‌تره‌شیان ده‌چێت و زیڕه‌ ده‌که‌ن.                                                                                     
 فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت، که‌ هه‌میشه‌ دژه‌ ده‌سه‌ڵات ده‌جه‌نگا، ناوی له‌ بیرگه‌ی ته‌واوی خه‌ڵکی کوردستان به‌تایبه‌تیش خه‌ڵکی شاره‌که‌ی باوه‌گوڕگوڕدا، هه‌ر ده‌مێنێ و گیانی پاکیشی وه‌ک ئاگرێکی زیندوو هه‌میشه‌ ڕۆشنایی ده‌به‌خشێ.                                                                                             
             
.

* به‌شێکی زۆری زانیارییه‌کانم له‌ باره‌ی فه‌تحوڵڵا عیززه‌ته‌وه‌ و ته‌واوی وێنه‌کانی ئه‌وم له‌ ڕێگه‌ی هاوڕێم کاک "عوسمان فه‌ره‌ج"، نیشته‌جێی له‌نده‌ن وه‌رگرتوون‌، که‌ له‌ سه‌ردانێکیدا بۆ که‌رکووک به‌ ماندوبوونێکی زۆره‌وه‌ وه‌ده‌ستی خستبوون. هاوینی 2008 یش بۆ خۆم سه‌ردانی مامۆستا "بورهان عه‌بدوڕڕه‌حمان جاف"م کرد له‌ عاشوور و گه‌ڕه‌کی ئیمام قاسمی که‌رکووک و له‌ویشه‌وه‌ هه‌ندێک زانیاریم له‌ باره‌ی شه‌هید فه‌تحوڵڵا عیززه‌ته‌وه‌ ده‌ستکه‌وت.                                                       
 17/9/2008



 [1] شریف، د. عبدالستار تاهر، ململانێ له‌گه‌ڵ ژیاندا(یاداشت)1971-- 1935، به‌رگی یه‌که‌م/چاپی یه‌که‌م، که‌رکوك 2005،چاپخانه‌: ئارابخا-که‌رکوك ، ل 14-15.                                                                                              
 سه‌رچاوه‌ی پێشوو، ل32.[2]
 ئه‌وده‌مه‌ پێیان ده‌گوت کۆلیژی حوقووق(کلیة الحقوق).[3]
[4] شه‌ریف..، ململانێ..، به‌رگی یه‌که‌م، ل 32. عه‌بدوسسه‌تتار تاهیر شه‌ریف،  پییوایه‌ فه‌تحوڵڵا عیززه‌ت له‌ ساڵانی شه‌سته‌کاندا گیراوه‌، به‌ڵام له‌ ڕاستیدا ئه‌و له‌ ساڵی 1972دا گیراوه‌.