که بوویته کۆیله‌ی ئایدیۆلۆژیا،
ده‌بیته ڕۆبۆت
ئه‌مجه‌د شاکه‌لی
شێخ زانا، دلێر(دانا)، یه‌عقووب(جووتیار)، ئه‌ژی،
بورهان، کارزان، سه‌رباز، وه‌ستا فاریق، کارۆخ، هه‌ڤاڵ(سۆران)، مه‌ریوان، موحسین(هیمداد،
هۆزان)، فاخیر، حاجی ساڵح، به‌هره‌م، مه‌لا عومه‌ر، عه‌بدولحه‌مید، عه‌بدولله‌تیف،
سالار، موحه‌ممه‌د عه‌لی، عه‌بدوڕه‌حمان، شه‌مسه‌ددین، سوفیان، عوسمان، کۆمه‌ڵێک گیانله‌به‌رن
له شێوه‌ی زه‌لامدا، که وه‌ک مرۆڤه‌کانی دیکه‌ی ئه‌م جیهانه، ئه‌وانیش چاو و ده‌م
و زمان و پرچ و گوێ و که‌پوو و ده‌ست و په‌نجه‌یان هه‌یه و قسانیش ده‌که‌ن. ماوه‌ی
چه‌ند ڕۆژێکه، ئه‌و به‌نێو مرۆڤانه، میوانێکی ڕه‌زاگرانی، پێموایه، هه‌موو ماڵه
کوردێکی ئه‌م جیهانه‌ن، دیاره ئه‌وانه‌ی ته‌له‌ڤزیۆن و سه‌ته‌لایتیان هه‌یه. ئه‌مانه
به ڕواڵه‌ت مرۆڤن، لێ به هیچ جۆرێک پێوه‌ندیان به مرۆڤه‌وه نییه و دڕنده‌گه‌لێکی
خوێنخۆر و مرۆڤکوژ و هۆڤ و پارچه‌یه‌ک بۆگه‌نی و پیسی و په‌تا و ده‌رد و به‌ڵان. ئه‌مانه
بێجگه له کوشتن و له‌تله‌تکردنی مرۆڤ و هاووڵاتی خۆیان، بۆ خۆیان و له‌گه‌ڵ خۆیاندا
یه‌کدییان گاوه و نێربازییان کردووه و سێکسیشیان له‌گه‌ڵ کچان کردووه و کوڕانیان
زۆرگێ کردووه و بیره و مه‌ی و عه‌ره‌قیشیان نۆش کردووه. ته‌واوی ئه‌و کارانه‌شیان
بۆ خۆیان به حه‌ڵاڵ زانیوه و "له پێناوی خودا و په‌یامبه‌ری خودا و شه‌ریعه‌تی
خودا و ئیسلامدا" وه‌ک خۆیان ده‌یگێڕنه‌وه، ئه‌نجامیان داوه. له پێناوی
خزمه‌تکردن به ئایدیۆلۆژیا و بیروباوه‌ڕه‌که‌ی
خۆیان، له هیچ کارێکی ناڕه‌وا و نامرۆڤانه و دڕندانه نه‌سڵه‌مینه‌ته‌وه. ده‌یان
که‌سیی بێتاوانیان خوێنساردانه سه‌ربڕیوه و پارچه‌پارچه کردووه و سه‌ریان له
جێیه‌ک و لاشه‌کانیان له جێیه‌کی دیکه شاردووه‌ته‌وه. هه‌ندێک له‌مانه هاتوچۆی
مزگه‌وتی ماجیدی هه‌ولێریان کردووه و گوێیان له گوتاری مه‌لا ئه‌مین ناوێک گرتووه،
که بیری مرۆڤکوژی و ڕق و قین و وێرانکاریی بڵاوکردووه‌ته‌وه و کاریگه‌ریی ئه‌ویان
له سه‌ر بووه و هه‌ندێکیشیان هاتوچۆی مزگه‌وتی عه‌بدولغه‌نییان کردووه. ئه‌مانه
خۆیان به خوێندن و فێربوونی قورئان و زانستی ئیسلامی و زمانی عه‌ره‌بی و فێربوونی
کتێبی ئایینییه‌وه خه‌ریک کردووه و فێربوونی شۆفێری و مه‌شقکردن له سه‌ر چه‌ک و
ته‌قه‌کردن و کوشتن و سه‌ربڕینی مرۆڤ و تێکه‌ڵاوبوون له‌گه‌ڵ خه‌ڵکی هه‌مه‌جۆردا و
خۆشاردنه‌وه له نێو ئاپۆره‌ی خه‌ڵکدا و خه‌ریکبوون به خواردنه‌وه و نێربازی و
مێبازی و قوماریشه‌وه شێوه‌ی ژیان و نه‌خشه‌ی ڕۆژانه و ڕه‌وشت و شێوه‌ی گوزه‌ران
و هه‌لسوکه‌وتیان بووه. به‌شێکی زۆری ئه‌مانه ئه‌ندازیار و ده‌رچووی زانستگه و
خه‌ڵکی خوێندوون. هه‌ندێکیان پێوه‌ندیان به ده‌سگای ئاساییشه‌وه هه‌بووه و له
نێو ئه‌و ده‌سگایه‌دا کاریان کردووه و هه‌ندێکیشیان پۆلیس بوونه. له نێوان هه‌ولێر
و که‌ڵه‌ک و مووسڵ و بیاره‌دا زۆرجاران هاتۆچۆیان کردووه. ئێمه ئه‌گه‌ر بڕیار
وابێت ئه‌مانه وه‌ک دیارده‌یه‌ک بخوێنینه‌وه، هه‌رگیز ناتوانین هه‌روا به جیا له
دیارده‌کانی دیکه و جیا له جڤاکی کورد بیانخوێنینه‌وه. ئه‌مانه له ئاسمانه‌وه
دانه‌به‌زیونه کوردستان و هه‌روا و له‌خۆڕا له‌و ده‌ڤه‌ره قوت نه‌بوونه‌ته‌وه.
ئه‌مانه منداڵانگه‌لێکی لاساری جڤاکی کوردن و وه‌ک سنن و مرۆر، تۆوێکی بێژووی خاکی
کوردستانن، به‌ڵام ئایا هه‌روا دابڕاو له دیارده و شته‌کانی دیکه ده‌خوێنرێنه‌وه!
پێموایه نا، چونکه ئه‌مانه به ته‌نێ نین و هه‌زارانی وه‌ک ئه‌وان له جڤاکی کورددا
ده‌ژین. ئه‌مانه، بۆ گه‌یشتن به باشترین ئه‌نجام، ده‌بێ وه‌ک دیارده و بیر و ئایدیۆلۆژیا
بخوێنرێنه‌وه و سه‌ره‌داوی هۆ و پاڵپێوه‌نه‌ر و پاشخان و کارێگه‌رییه‌کانی، که له
سه‌ریان بووه بدۆزرێنه‌وه.
*****
ئێمه زۆرجاران
له پشتی مێژوو و ڕابردووه‌وه خۆمان مه‌ڵاس ده‌ده‌ین و مات ده‌بین و خۆمان حه‌شار
ده‌ده‌ین و پێمانوایه پاشخانێکی گه‌لێک ڕه‌نگین و پاکژمان هه‌یه و ئیدی ئه‌وه‌مان
وه‌ک توێشوو به‌سه بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ین به هه‌وار و ئارامگه و ئاقارێکی دیکه. ئه‌گه‌ر
له نێو دێڕه‌کانی مێژووی ئێمه‌دا جاروبار خاڵێکی نیمچه ڕووناک سه‌ره‌تاتکێمان له‌گه‌ڵدا
بکات، ئه‌وا گه‌ره‌که سوپاسگوزار بین، ده‌نا پڕانی خاڵه‌کانی مێژووی ئێمه‌ش، وه‌ک
زۆرینه‌ی مێژووی مرۆڤایه‌تی، خه‌ڵتانی خوێنن و ئه‌گه‌ر وه‌ک سیپاڵێک بیانگوشین، گه‌ماری
و چڵک و کێم و بۆگه‌نییان لێ ده‌چۆڕێت. مێژووی ئێمه‌ش به‌شێکی دانه‌بڕاوه‌یه له
مێژووی مرۆڤایه‌تیی، که میکائێل باکۆنین وه‌ها پێناسه‌ی ده‌کات:"مێژووی مرۆڤایه‌تیی
تا ئێستا، ته‌نێ ڕه‌وتێکی خێرا و کوشتن و له‌تله‌تکردنێکی خوێناویی میلیۆنان بوونه‌وه‌ری
مرۆڤی هه‌ژار بووه، له‌پێناو یه‌کێک له ئابستراکته بێبه‌زه‌ییه‌کانی وه‌ک:
خودا، وڵات، ده‌وڵه‌ت، شه‌ره‌فی نه‌ته‌وه‌یی، مافی مێژوویی، مافی قانوونیی و ئازادی
سیاسییدا". ئه‌وه‌ی پێیوابووه و پێیوایه، جڤاکی کورد و وڵاتی کوردستان، جڤاکێکی
پاکژ و بێ هه‌ڵه و خودانڕه‌وشت و پڕئاکار و مرۆڤدۆسته و هه‌رچی چاکه و باشه‌یه
تێیدایه و کورد فریشته‌یه، هه‌رگیز له جڤاکی کورد و وڵاتی کوردستان تێنه‌گه‌یشتووه
و یا خۆی گێل ده‌کات یا له گوێی گادا نووستووه. جیاوازییه‌کی زه‌قی نێوان جڤاکگه‌لی
ئه‌وروپا و جڤاکگه‌لی ئێمه له کراوه‌یی ئه‌وان و داخراویی ئێمه‌دا ده‌بینرێنه‌وه.
گه‌لێک دیارده لای ئێمه خه‌ڵک به تابووی ده‌زانێت له ئه‌وروپا به ئاشکرا باسی
لێوه ده‌کرێت و ڕۆژانه له هه‌موو ساتێکی ژیاندا مرۆڤ ده‌یانبینێت و له‌گه‌ڵیاندا
ده‌ژی. له نێوجڤاکی ئێمه‌ش(کورد)دا، له نێو وڵاتی ئێمه‌ش(کوردستان)دا، ته‌واوی ئه‌و
دیاردانه‌ی له کۆمه‌ڵگه‌کانی دیکه‌ی ئه‌م جیهانه‌دا هه‌ن، لای ئێمه‌ش هه‌ن، لێ جیاوازییه‌که
ئه‌وه‌یه، ئێمه خۆمانیان له قه‌ره ناده‌ین و کۆمه‌ڵگه کراوه‌کان، باسیان لێوه
ده‌که‌ن و لێیان ده‌کۆڵنه‌وه. ئێمه وه‌ک وشترمه‌ل سه‌رمان له بنی لمی ده‌نێین و
خۆمانی لێ که‌ڕ ده‌که‌ین. چ کوردێک هه‌یه نه‌زانێت، که دیارده‌ی نێربازی، هه‌تیوبازی،
منداڵبازی، به‌چه‌بازی، قووندان، ڕووسپێتی، له‌شفرۆشتن، گاندان، قه‌حبه‌بازی، زۆرگێی،
حیزی، گه‌ووادی، له وڵاتی ئێمه‌دا، نه‌ک هه‌ر هه‌ن، به‌ڵکه یه‌کجار زۆر و به‌ربڵاویشن!
چ کوردێک هه‌یه ناوی سه‌دان قنگده‌ر و گانده‌ر و حیز و گه‌ووادی کورد نه‌زانێت و
هه‌ر هیچ نه‌بێت چه‌ند دانه‌یه‌کیشیان لێ نه‌ناسێت! چ کوردێک هه‌یه نه‌زانێت، که
هێنده‌ی پێوه‌ندی سێکسیی نهێنی نێوان پیاوی ژندار و ژنی مێرددار و کوڕ و کوڕ و پیاوی
ژندار و کوڕ و ده‌یان جۆری دیکه له وڵاتی ئێمه‌دا هه‌یه، له هیچ جێگه‌یه‌کی دیکه‌ی
ئه‌م جیهانه‌دا نییه! چ کوردێک هه‌یه نه‌زانێت، که له به‌شه ناوه‌ندییه‌کانی
خوێندنگه‌کان و سه‌ربازگه و زیندان و ئه‌و شوێنانه‌دا، که ته‌نێ کوڕی گه‌نجیی تێدا
ده‌ژین، ده‌یان حیز و قوونده‌ر په‌یدا ده‌بن و ئه‌وێ ژینگه‌یه‌کی له‌باره بۆ نێربازی
و له‌وێ هه‌ولێری گوته‌نی"نێری نێری ده‌گێ"! چ کوردێک هه‌یه نێوی شێخی
شاعیران، شێخ ڕه‌زای تاڵه‌بانی، نه‌بیستبێت و شیعری ئه‌وی نه‌خوێندبێته‌وه، که سه‌دوئه‌وه‌نده
ساڵێک پێش ئه‌مڕۆ باسی ده‌یان قنگده‌ر و قنگایین و نێربازی کردووه، که دیاره کۆمه‌ڵگه‌ی
کوردی ئه‌وده‌مه‌ش لێییان بێبه‌ش نه‌بووه! چ کوردێک و چ ناکوردێک هه‌یه نه‌زانێت،
که دیارده‌ی نێربازی و قه‌حبه‌بازی له کۆمه‌ڵگه ئایینییه داخراوه‌کانی وه‌ک عه‌ره‌بستانی
سعوودی و وڵاتانی که‌نداوی عه‌ره‌ب و ئێران، له هه‌موو جێیه‌کی دیکه‌ی ئه‌م جیهانه
زیاتر و فراوانتره! چ کوردێک هه‌یه نه‌زانێت، که هێنده‌ی ڕه‌دووکه‌وتن و ژنهه‌ڵگرتن
و ژن به‌زۆرته‌ڵاقدان و خواستنی له لایه‌ن که‌سێکی ده‌سه‌ڵاتداره‌وه، له وڵاتی
ئێمه‌دا ڕووده‌دات، له هیچ جێیه‌کی ئه‌م جیهانه‌دا ڕوو نادات! چ کوردێک هه‌یه نه‌زانێت،
که قومار و پاره‌بردنه‌وه و پاره‌دۆڕاندن له وڵاتی ئێمه‌دا نه‌ک هه‌ر هه‌یه، به‌ڵکه
یه‌کجار زۆر و به‌ربڵاویشه! چ کوردێک هه‌یه نه‌زانێت، که هێنده‌ی عه‌ره‌ق له وڵاتی
ئێمه‌دا ده‌خورێته‌وه و هێنده‌ی خواردنه‌وه له وڵاتی ئێمه‌دا سه‌رف ده‌بێت و هێنده‌ی
پاره بۆ ئه‌و به‌زمه ده‌ڕوات، له گه‌وره شارێکی ئه‌وروپادا ئه‌وه‌نده ناخورێته‌وه
و سه‌رف ناکرێت! چ کوردێک هه‌یه نه‌زانێت، که هێنده‌ی خه‌ڵک له وڵاتی ئێمه سه‌رنگوم
ده‌کرێن و له هیچ و خۆڕا ده‌کوژرێن، له هیچ وڵاتێکی ئه‌و جیهانه‌دا ڕوونادات! ئێمه
ته‌واوی ئه‌و دیاردانه ده‌بینین و له‌گه‌ڵیاندا ده‌ژین و پێیان ده‌زانین، لێ باسیان
لێوه ناکه‌ین و ناوێرین لێیان بکۆڵینه‌وه و ناوێرین نێویان ببه‌ین. ئه‌وه‌ی لای
ئێمه‌ش ڕوو ده‌دات، به‌شێکی جیانه‌کراوه‌یه له مێژووی ئێمه‌ی گرێدراو به مێژووی
جڤاکه‌کانی ده‌وروبه‌رمانه‌وه و به تایبه‌تیش مێژووی ئیسلام.
*****
ئیسلام له‌کن ئێمه بووه به سه‌رقاپی مه‌نجه‌ڵێک و هه‌موو
شته‌کانی په‌رده‌پۆش کردووه و که‌سیش له‌خۆی ڕا نابینێت ئه‌و سه‌رقاپه هه‌ڵداته‌وه
و بنۆڕێته نێو مه‌نجه‌ڵه‌که بزانێ چی تێدایه و هه‌موو ناواخنه‌که‌ی ڕۆکاته سه‌ر
سفره‌که تا هه‌مووان بیبینن و بۆنی بکه‌ن و بیناسنه‌وه و باسی لێوه بکه‌ن. ئیسلام
لای ئێمه بووه به چه‌په‌رێک و له په‌نایدا هه‌زاران دڕنده و خوێڕی و ڕه‌وانده‌رده‌دار،
خۆیان مه‌ڵاس داوه و به‌نێوییه‌وه مرۆڤ ده‌کوژن. ئێمه ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێینه‌وه بۆ
سه‌ره‌تاکانی ئایینی ئیسلام، بنه‌ما و ڕه‌گوڕیشه‌ی ته‌واوی ئه‌و کارانه‌ی، که ئه‌وڕۆ
ئه‌م دڕندانه ئه‌نجامی ده‌ده‌ن و ئه‌نجامیان داوه، به شێوه‌یه‌ک له شێوه‌کان ده‌یانبینینه‌وه.
کوشتنی سیاسیی، کاری سیخوڕی، داگیرکردن و به حه‌ڵاڵزانینی ماڵی خه‌ڵک[1]و
زۆرگێی و قنگدان و گاندان و خواردنه‌وه و قومار و دزی و چه‌ته‌یی و شڕه‌خۆری هه‌موویان
له هه‌موو سه‌رده‌مه‌کانی ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامدا هه‌بوون. ژماره‌ی قوربانییانێک، که
له‌سه‌رده‌ستی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌مه‌وی و عه‌بباسییاندا، به نێوی ئیسلامه‌وه و
له مێژووی ئیسلامدا له‌نێوبراون، پتره له ژماره‌ی قوربانییانێک، که له مێژووی
خاچپه‌رستان و که‌ونه مه‌سیحییاندا و له
مێژووی سه‌رمایه‌داریی نوێدا، له‌نێو براون. له سه‌رده‌می ئه‌مه‌وییاندا ماڵ و موڵکی
گشتی و خه‌ڵک به هی ده‌سه‌ڵاتدار داده‌نرا و کاری پێ ده‌کرا. کوشتنی به هه‌وه‌س
و هه‌رله‌خۆڕا ده‌کرا. خواردنه‌وه و مێبازی و نێربازی و هه‌موو چێژێکی دیکه، ده‌سه‌ڵاتداران
و ده‌ستوپێوه‌نده‌کانیان لێی به‌هره‌مه‌ند ده‌بوون. کاروباری خه‌ڵک پشتگوێ ده‌خرا
و ڕه‌شه‌خه‌ڵکه‌که وه‌ک ئاژه‌ڵیش نه‌ده‌مێژمێردران و لێیان ده‌خوڕا. له سه‌رده‌می
په‌یامبه‌ری ئیسلامدا چه‌ندین کاری کوشتنی سیاسی، به چه‌مکی ئه‌مڕۆیی(تیرۆر)، ئه‌نجام
دراوه. سه‌رانی جووله‌که‌کانی دوڕگه‌ی عه‌ره‌ب، سه‌رۆکهۆزه‌کانی دژه ئیسلام، ده‌کوژران.
خودان بیروڕای جیاوازی وه‌ک، ئه‌لئه‌سوه‌د ئه‌لعه‌نسی، که له سه‌رانی یاخیبووانی
یه‌مه‌ن بوو له یه‌مه‌ن کوژرا. هه‌وڵی کوشتنی ئه‌بوو سوفیان درا. سه‌عد بن عیباده
کوژرا. قڕانی که‌ربه‌لا و کوشتنی ئیمام حوسه‌ین و ماڵباتی عه‌لی، که بۆ خۆیان کرۆکی
ئیسلام بوون، ئه‌نجام درا. عومه‌ری کوڕی خه‌تتاب و عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب و مالیک ئه‌لئه‌شته‌ر
و حه‌سه‌نی کوڕی عه‌لی، هه‌موویان کوژران.
عه‌بدولڕه‌حمان بن خالد بن ئه‌لوه‌لید و عومه‌ری کوڕی عه‌بدولعه‌زیز و ئیدریس بن عه‌بدوڵڵا
و ئه‌بووسه‌عید ئه‌لجه‌نابی دامه‌زرینه‌ری بزاڤی قه‌رمه‌تی له دوڕگه‌ی عه‌ره‌ب و
مه‌عد بن زیاده و نیزامولمولک، ئه‌مانه هه‌موو کوژران. ئه‌بووحه‌نیفه و ئیمام
مووسا ئه‌لکازیم، ئه‌لمه‌ئموون، هه‌رسێیان به شێوه‌یه‌ک مردن، که جێی گومانه. چه‌ندین
شێوه‌ی کوشتن و ئه‌شکه‌نجه له ئیسلامدا به‌کار براوه، که به ڕاستی ته‌نێ ئاوه‌ز
و هزری نه‌خۆش ڕێی پێ ده‌بات، ده‌نا هیچ هۆشیارێک ناتوانێت بیری لێ بکاته‌وه. هه‌ڵگرتنی
سه‌ری بڕاو، لێدان و دارکاری، له‌تله‌تکردنی له‌ش، گوورینی پێست(که‌وڵکردن)،
سووتاندن، له‌ڕۆندا هه‌ڵقرچاندن، پڕکردنی زگی قوربانیی به مێرووله، تینووکردن، کوشتن
به ئاوی سارد. گۆشتلێکردنه‌وه و بچڕین و قرتاندنی به‌شه‌کانی له‌ش، نینۆک هه‌ڵکه‌ندن،
به‌زۆر گایین. به قامیش کوشتن و قامیش تێبڕین، ده‌رکردنی گیان(ڕۆح) له قنگه‌وه.
برژاندن، دارتێبڕین و پاژکردن. لووتبڕین، چاوهه‌ڵکۆڵین، زمانبڕین. ته‌واوی ئه‌وانه
نموونه‌گه‌لێکی جۆری ئه‌شکه‌نجه‌ی نێو ئیسلامن.
*****
که ده‌نۆڕینه
نه‌خشه‌ی دابه‌شبوونی ئه‌و کوشتن و ئه‌شکه‌نجانه‌ی له مێژووی ئێسلامدا ڕوویانداوه،
ئه‌وه‌ی ده‌سبه‌جێ بۆمان ئاشکرا ده‌بێت و ده‌که‌وێته به‌رچاو ئه‌وه‌یه، ئه‌و کارانه
هه‌رچه‌نده له سه‌رده‌می په‌یامبه‌ری ئیسلام، موحه‌ممه‌د و خه‌لیفه‌کانیدا ئه‌بووبه‌کر
و عومه‌ر و عوسمان، به شێوه‌یه‌ک هه‌بوونه، وه‌لێ پتر له سه‌رده‌می ئه‌مه‌وییه‌کاندا
په‌ره‌یان سه‌ندووه و ئیدی به دووی ئه‌وانیشدا عه‌بباسییانیش درێژه‌یان پێداون.
له سه‌رده‌می ئه‌مه‌وییه‌کاندا، جڤاک، له ڕووی چینایه‌تییه‌وه، بوو به به دوو
که‌رته‌وه: ئه‌ریستۆکراتی عه‌ره‌ب و پرۆلیتاریای موسوڵمانانی ناعه‌ره‌ب
"الموالي". بنه‌مای دژایه‌تییکردنی ناعه‌ره‌بان و چاولێکردنیان وه‌ک زڕه‌موسوڵمان
و دژوارییه‌ک له سه‌ر ئیسلامی عه‌ره‌بی، هه‌ر له‌وده‌مییه‌وه سه‌ری هه‌ڵدا و له
سه‌رده‌می عه‌بباسییانیشدا گه‌یشته دوندی دوژمنایه‌تیکردنی ناعه‌ره‌بان، به بیانووی
گه‌لپه‌رستی و گه‌لێری"الشعوبیه" و دژوارییان له سه‌ر ئیسلام. نه‌ته‌وه‌په‌رستیی
عه‌ره‌ب و ئیسلامی سوننه سیمایه‌کی ڕوون و خویا و به‌ڵگه‌نه‌ویستی ئه‌و فه‌رمانڕه‌واییانه‌ن،
که له دوای له‌نێوبردنی عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب"علی بن ابی طالب" و کوشتنی
حوسه‌ین و قڕکردنی بنه‌ماڵه‌ی عه‌لییه‌وه،
په‌یدابوون و هه‌بوون و تا ئێستاش درێژه‌یان هه‌یه. ئه‌و ئیسلامه سوننه
عه‌ره‌بییه‌ی ئێستا، هه‌ر ئه‌و ئیسلامه ڕه‌گه‌زپه‌رستییه خوێناوییه‌ی ئه‌مه‌وییان
و عه‌بباسییانی نه‌یارانی ناعه‌ره‌ب و نه‌یارانی بنه‌ماڵه‌ی عه‌لییه. ئه‌و ئیسلامه‌ی،
عه‌ره‌بی سوننه نوێنه‌رایه‌تیی کردووه و ده‌یکات، هه‌ر ئه‌و ئیسلامه توندڕۆیه‌یه،
که ئه‌وڕۆ هه‌موو خه‌ڵکێکی ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی خۆیان، به بێئایین و کافر داده‌نات
و به چاوێکی شۆڤینیستانه ده‌نۆڕێته هه‌موو که‌سێکی، که له خۆیان نییه و که کوردییش
یه‌ک له‌وانه‌یه. که ده‌نۆڕینه ئه‌م ڕه‌گه‌زپه‌رستی و که‌سنه‌خوێندنه‌وه‌یه‌ی عه‌ره‌ب
و سوننه، به‌رانبه‌ر خه‌ڵکانی دیکه، ڕه‌گوڕێشه و بنه‌ماکانی، ته‌واوی ئه‌وه‌ی ئێستاکه
ڕووده‌دات، له‌و مێژووه خوێناوییه‌ی ئیسلامی سوننه و عه‌ره‌بدا، ده‌بینینه‌وه.
سادق جه‌لال ئه‌لعه‌زم "ڵادق جلال العظم" پێیوایه بیرۆکه‌ی کاره‌سات و
تراژیدیا، له هزری ئیسلامدا به گشتی و له هزری ئیسلامی سوننه‌دا به تایبه‌تی،
نییه. له‌کن شیعه ئه‌زموونی لێقه‌ومان هه‌یه(کاره‌ساتی که‌ربه‌لا) و له‌کن عیساییان
کاره‌ساتی له‌خاچدانی عیسا و هه‌ڵسانه‌وه‌ی هه‌یه، لێ له‌کن سوننه شتێکی له‌و جۆره
هه‌ر نییه[2].
دیاره نه‌بوونی ئه‌و ئه‌زموونه تراژیدیاییه له‌کن عه‌ره‌بی موسوڵمانی سوننه، کاریگه‌رییه‌کی
وای کردووه‌ته سه‌ریان، که سادیستانه ڕه‌وتار له‌گه‌ڵ ناعه‌ره‌باندا بکه‌ن، چونکه
بۆ خۆیان له ئازار و کاریگه‌ریی و ئاکامه خراپه‌کانی ئه‌و کارانه‌یان تێناگه‌ن.
ئه‌و عه‌ره‌بانه و ئه‌و ناعه‌ره‌بانه‌یشی به نێوی ئیسلامه‌وه خه‌ڵک سه‌رده‌بڕن
و ده‌کوژن و خۆده‌ته‌قێننه‌وه، هه‌موو سروشکیان له‌و دیرۆکه‌وه بۆ دێت و هه‌موو
شانازییه‌کیان به‌و دیرۆکه‌یه و هه‌موو په‌یامێکیشیان بۆ زیندووڕاگرتنی ئه‌و دیرۆکه‌یه.
کاتێک مرۆڤ هه‌ستی بڕکه‌یی و سه‌ربه‌بڕکه‌بوون و خۆبه‌یه‌کێک له بڕکه زانین، له
ناخیدا هاته جۆش و چاوی سوور بوو و هیچی دیکه‌ی، بێجگه له‌و بڕکه‌یه‌ی خۆی و له‌و
ڕه‌نگه‌ی خۆی و له‌و ئایینه‌ی خۆی و له‌و زمانه‌ی خۆی و له‌و ئایینزایه‌ی خۆی و له‌و
خێڵه‌ی خۆی و له‌و حیزبه‌ی خۆی و له‌و ئایدیۆلۆژیایه‌ی خۆی و له‌و شاره‌ی خۆی و له‌و
گه‌ڕه‌که‌ی خۆی و له‌و ده‌سته‌یه‌ی خۆی، نه‌دی و به‌ڕاست نه‌زانی و نه‌ناسی و ددانی
پێدا نه‌نا، ئیدی ئه‌و ده‌مه مرۆڤ له مرۆڤی ده‌که‌وێت و هاوسێی خۆی ده‌کوژێت و
منداڵانی گه‌ڕه‌که‌که‌ی ده‌کوژێت و ژنانی هۆزه‌که‌ی ئه‌ولای خۆی زه‌وت ده‌کات. ئه‌مه‌ی
ئێستا له عیراق و کوردستان به‌رانبه‌ر به کورد ده‌کرێت، ڕێک زاڵبوونی ئه‌و هه‌ستی
بڕکه‌ییه‌یه و ده‌رچوونه له که‌وڵ و پێستی مرۆڤی و بوون و گۆڕانه به دڕنده‌یه‌کی
مرۆڤخۆر. کێ نێوی حه‌ججاج کوڕی یووسف ئه‌لسه‌قه‌فی و عه‌به‌یدوڵڵای کوڕی زیاد و یه‌زیدی
کوڕی موعاویه‌ی له ئیسلامدا نه‌بیستووه! ئه‌مانه‌ی ئێستا به نێوی ئیسلامه‌وه خه‌ڵک
ده‌گێن و سه‌رده‌بڕن و پارچه‌پارچه ده‌که‌ن، به‌رۆگرانی یه‌زید و عوبه‌یدوڵڵای کوڕی
زیاد و شه‌مر و حه‌ججاجن. ئه‌م ئیسلامه‌ی ئه‌وڕۆ له ئارادایه، ئیسلامی ئه‌مه‌وی
و عه‌بباسی و عوسمانییان و ڕێژیمگه‌لێکی وه‌ک ڕێژیمی سه‌ددام حوسه‌ین و کۆمه‌ڵه ڕێژیمێکی
دیکه‌ی به‌ناو ئیسلامی عه‌ره‌ب و ڕۆژهه‌ڵاته. ئه‌مه ئیسلامێکه بڕوای به جیاوازیی
نییه و پێیوایه و ئه‌وی وه‌ک وی نوێژ نه‌کات و وه‌ک وی به ڕۆژوو نه‌بێت و وه‌ک
وی خوداپه‌رستی نه‌کات، پێی کافره. ئه‌مه ئیسلامێکیه بڕوای به ته‌کفیره و ئه‌وه‌ی
وه‌ک خۆی نه‌بێت به کافری ده‌زانێت. به‌شێکی بنه‌مای ئه‌م بیروباوه‌ڕانه‌ش له تیۆرییه
ته‌کفیرییه‌کانی ئیبن ته‌یمییه"ابن تیمیه، 1263-1328"ی دژ به هه‌موو
بۆچوونێکی جیاواز و خوێندنه‌وه‌یه‌کی جیاوازی نێو ئیسلام و نه‌هێشتنی ئیجتیهاد و داخستنی
ده‌رگا به ڕوویدا و خوێندنه‌وه‌ی یه‌کلایه‌نه بۆ دیارده و بۆچوونه‌کان و دیتن و
سه‌یرکردنی فه‌رمانڕه‌وا و ده‌سه‌ڵات وه‌ک سێبه‌ری خودا له سه‌ر زه‌ویوه سه‌رهه‌ڵده‌دات.
ئه‌و هه‌موو گه‌نده‌ڵبیرییه ژینگه‌یه‌کی پڕ پیته بۆ به‌رهه‌مهێنای ئه‌م جۆره ئیسلامه.
ئه‌مه ئیسلامێکه ته‌نێ خۆی ده‌بینێت و به گوێره‌ی تیۆری: "من منم تۆ چیت؟"،
نه‌ک"من منم تۆ کێیت؟" کار ده‌کات. ئه‌مه ئیسلامێکه نێربازی و به‌زۆرگایین
و دیارده‌ی حیزی و قنگدان و گاندانی تێدا حه‌لآڵ و ڕه‌وایه. له سه‌رده‌می ئه‌مه‌وی
و عه‌بباسی و عوسمانییه‌کاندا، ئه‌و کارانه گه‌لێک به‌ربڵاو بوونه. خۆ عوسمانییه‌کان
و سوڵتانه‌کانیان هه‌زاران مێردمنداڵی لووسکه‌یان به خێو کردووه و پێگه‌یاندووه
و له حه‌ره‌مسه‌راکانی خۆیاندا کاریان پێداون و بۆ خۆیشیان سووک و باریک گاویانن.
مه‌گه‌ر هه‌ر عوسمانییان نه‌بوون، که لۆرانسی عه‌ره‌بیشیان گا! ئه‌م ئیسلامه‌ی ئه‌مان،
ئیسلامه‌که‌ی عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب و حه‌للاج و بیستامی و جونه‌ید و مه‌ولانای ڕوومی
و ئیبن عه‌ره‌بی و شیرازی نییه. ئه‌مه‌ی ئه‌مان ئیسلامی، موعاویه و یه‌زید و شه‌مر
و عوبه‌یدوڵڵای کوڕی زیاد و حه‌ججاج و سه‌ددام حوسه‌ینه. ئیسلامی ده‌سه‌ڵات و کوشتن
و حیزکردنی مرۆڤ و ئه‌نفال و ژاربارانی خه‌ڵک و سووتاندنی منداڵ و ژن و بێتاوانه
و ئیسلامێکه وه‌ک شێرپه‌نجه قڕ ده‌خاته مرۆڤ و مرۆڤ بنبڕ ده‌کات و ده‌ستیش له
هیچ به‌ها و فه‌رهه‌نگ و جوانی و خۆشه‌ویستییه‌ک ناپارێزێت.
*****
هه‌ر ئایین و
ئایدیۆلۆژیا و فه‌لسه‌فه‌یه‌ک، بوو به ده‌سه‌ڵات و ده‌سه‌ڵاتداران کردیانه ڕێڕۆ
و بنگه و بناخه‌ی ده‌سه‌ڵات، ئیدی ده‌بێته قانوونێک بۆ تێڵابه‌ده‌ستان و شه‌قوه‌شێنان
و چه‌وسێنه‌ران. به‌و قانوونه و له سه‌ر بنه‌مای ئه‌و ئایین و ئایدیۆلۆژیا و فه‌لسه‌فه‌یه،
مرۆڤی ده‌رێی ده‌سه‌ڵات ده‌کوژرێ، ده‌گایرێ، تاڵان ده‌کرێ و هه‌موو په‌تپه‌تییه‌کی
به‌سه‌ردا ده‌هێنرێ، بێ ئه‌وه‌ی بتوانێت ماک و ڕه‌وایه‌تی و دروستی ئه‌و قانوونه،
ئه‌و ئایدیۆلۆژیایه، ئه‌و فه‌لسه‌فه‌یه، ئه‌و ئایینه بخاته ژێر پرسیاره‌وه یا
ته‌نانه‌ت گومانیشی لێ بکات. پێبه‌ندبوونی مرۆڤ و گرێدراویی به ئایین و ئایدیۆلۆژیاوه
و خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دان به هه‌موو شتێکی ئه‌و ئایین و ئایدیۆلۆژیاوه، ده‌کاته ده‌ستبه‌رداربوون
له ئازادی و ملکه‌چبوون بۆ چوارچێوه‌یه‌ک و مێشکدانه‌ده‌ست که‌سێک یا که‌سانێکی دیکه‌وه.
مرۆڤ کاتێک ئازاده، که هیچ چوارچێوه‌یه‌کی ئایدیۆلۆژی، هه‌ر ئایدیۆلۆژییه‌ک، زیندانیی
نه‌کات و هیچ باوه‌ڕ و فه‌لسه‌فه و هزرێک، هه‌ر چییه‌ک بێت، قوماتی نه‌کات و شه‌ته‌کی
نه‌دات و نه‌یبه‌ستێته‌وه. که پێچه‌وانه‌که‌ی له‌گۆڕێدا بوو، ئازادی ده‌مرێت و
هزر چه‌قده‌به‌ستێت و مێشک قورمیش و کڵۆم ده‌کرێت و کلیله‌که‌یشی ده‌درێته ده‌ست
خودان ئایدیۆلۆژیا و فه‌لسه‌فه و هزره‌کانه‌وه. ئایدیۆلۆژیا بۆ خۆی چوارچێوه‌یه‌کی
ئاماده‌یه، که پێیوایه وه‌رامی هه‌موو پرسێکی پێیه و چاره‌سه‌ری هه‌موو کێشه‌یه‌ک ده‌کات، به‌وه‌ش ده‌بێته
به‌ستنه‌وه و له‌قاڵبدانی مرۆڤ و تاساندن و خه‌ساندن و لاوازکردن و ڕووتکردنه‌وه‌ی
له هه‌موو خواز و ویست و ڕامانێک و ده‌بێته ده‌رده‌دارکه‌ری مرۆڤ و کوژه‌ری به‌ره‌ڵابوون
و ڕه‌هابوونی بیرکردنه‌وه و هۆشی مرۆڤ. که وای لێهات ئیدی مرۆڤ له هۆشیارێکی
خاوه‌ن هه‌ست و ئاوه‌ز و توانسته‌وه ده‌بێته ڕۆبۆت.
*****
شێخ زانا و ده‌سته‌که‌ی و ڕێکخراوه‌که‌یشیان، ئه‌گه‌ر کوردیش بن و به کوردی
بپه‌یڤن و دانیشتووی کوردستانیش بن، به هزر و دید و ئایدیۆلۆژیا، گرێدراوی ئایدیۆلۆژیای
ئیسلامی سوننه‌ی عه‌ره‌بی ئه‌مه‌وی عه‌بباسی عوسمانی به‌عسی فاشی و درێژه‌پێده‌ری ئه‌و ڕێباز و فه‌لسه‌فانه‌ن
و بێجگه له چه‌ند خوێنڕێژ و مرۆڤکوژ و سادیستێک زیاتر هیچی دیکه نیین. ئه‌وه‌ی
ئه‌وان ئه‌نجامی ده‌ده‌ن له ڕه‌گوڕیشه‌ی ئایدیۆلۆژیای ئیسلامی یه‌زید و شه‌مر و ئه‌مه‌وی
و عه‌بباسیدا هه‌یه و ناکرێ له‌وان داببڕێنرێن. ئه‌وه‌ی به بیری هه‌زاران بینه‌ری
"تێرۆر وه‌ک خۆی"ی کوردستان تیڤی و یه‌ک له‌وانیش خۆمدا دێت ئه‌وه‌یه:
بۆ ئه‌م دانپێدانانه و پێشاندانه هه‌روا و بێ باسکردنی ئه‌سڵی مه‌سه‌له‌که و ڕه‌گوڕیشه‌ی
و ده‌سپێکی شته‌کان و مێژووی ڕێکخراوه‌که یا ڕێکخراوه‌کانیان ده‌خرێنه به‌رچاوی
بینه‌ران؟ بۆ کاتێک ئه‌و خه‌ڵکانه‌ی ڕفێندراون و کوژراون و سه‌ربڕاون و له‌توپه‌ت کراون،
هه‌ر ئه‌وده‌می و گه‌رماوگه‌رم میدیایاکانی کوردستان باسیان لێوه نه‌کردوون و خه‌ڵکیان
لێیان ئاگادار نه‌کردووه‌ته‌وه و خه‌ڵک پێیانی نه‌زانیوه؟ بۆ که کوڕی خه‌ڵک و کچی
خه‌ڵک ڕفێندراون و زۆرگێ کراون و کوژراون، خاوه‌نه‌کانیان نه‌یانکردووه به هه‌را
و ڕۆژی خۆیان و شته‌کان هه‌روا به بێده‌نگیی ماونه‌وه؟ ئه‌مانه‌ی ئێستا له‌سه‌ر
ته‌له‌ڤزیۆن ئه‌و قسانه ده‌که‌ن، هه‌مووان خاوه‌نی ژن و منداڵ و خێزان و باوک و
دایک و خزم و خوێشن و خه‌ڵک له گه‌ڕه‌که‌کاندا ماڵیان ده‌ناسنه‌وه و هه‌ریه‌که‌یان
نێوی سه‌دان له که‌سوکاریی خۆیان پیس ده‌که‌ن، که به ڕاستی ژن و منداڵیی ئه‌وانه
چ تاوانێکیان نییه، چاکتر نه‌بوو له بری پێشاندانیان و باسکردنی ورده‌کارییه‌کانی،
که کردوویانن، ته‌نێ نێوه‌کانیان ئاشکرا کرابا و وێنه‌کانیان پێشان درابا و ئه‌م
درێژدادڕییه‌ی ئێستایان ته‌نێ بۆ ئاساییش خۆی بووایه و له‌بری ئه‌وانه بینه‌ر له
ڕه‌گوڕیشه و مێژوو و پێوه‌ند و کار و ئایدیۆلۆژیای ئه‌و ده‌سته و گرۆیانه
ئاگادار کرابایه‌وه؟ بۆ باسی هۆکار و پاڵپێوه‌نه‌رانی ئه‌م گرۆیه ناکه‌ن و پێوه‌ندیان
به گرۆیه‌کانی دیکه‌وه ئاشکرا ناکه‌ن؟ ئایا به‌رپرسانی کوردستان تیڤی پێیانوانییه،
که پێشاندانی ئه‌م تاوانبارانه و به‌م شێوه‌یه‌ی ئێستایان، به پێشاندان سه‌ربڕین
و پارچه‌پارچه‌کردنی له‌ش و خۆڕووتکردنه‌وه و یه‌کدی گایین، که هه‌ر له فیلمی سێکسیدا
پێشان ده‌درێن، کار ده‌کاته سه‌ر باری ڕه‌وانیی و ده‌روونی بینه‌ران و به تایبه‌ت
منداڵان، که ئه‌وانیش ته‌ماشای ده‌که‌ن؟ له هه‌موو وڵاتانی جیهاندا ده‌سگا سیخوڕییه‌کان
ده‌توانن گرۆ و کۆمه‌ڵه و ده‌سته تێرۆریست و نهێنییه‌کان بسمن و بچنه نێویانه‌وه
و هه‌موو نهێنی و ورده‌کارییه‌کیان بزانن، که‌چی ئه‌م ده‌سته‌یه‌ی شێخ زانا توانیویانه
بچنه نێو ئاساییش و پۆلیسه‌وه و ببن به که‌سانێک له‌وان، ئایا ئه‌مه لاوازیی
ئاساییش و پۆلیسی کوردستان پێشان نادات؟ و ده‌یان ئایا و بۆی دیکه‌ش!!! له دواییدا ئه‌و پرسیاره‌ی له مێشکی مندا قوت
ده‌بێته‌وه ئه‌وه‌یه، ئایا هیچ شتێک له‌م جیهانه‌دا ئه‌وه ده‌هێنێت، که مرۆڤ هه‌روا
له خۆڕا و بۆ خۆشیی یا له‌به‌ر جیاوازیی بیروڕا و دید و بۆچوون یا به هۆی نه‌گونجان
و پێکنه‌هاتنه‌وه، مرۆڤێکی بێتاوان و بێگوناهی له سه‌ر بکوژێت و گیانێک له‌به‌ین
ببات، ئیدی چ مرۆڤ بێت یا گیانله‌به‌رێکی دیکه، له کاتێکدا که بۆ خۆی ناتوانێت
و پێی ناکرێت و له‌باریدا نییه، نه‌ک مرۆڤ، به‌ڵکه مێرووله و مێشووله‌یه‌کیش
بئافرێنێت! ئه‌مه‌ی شێخ زانا و نموونه‌کانی وه‌ک وی ئه‌نجامی ده‌ده‌ن، ڕاستیی تیۆرییه‌که‌ی
باکۆنین ده‌سه‌له‌مێنێت، که مێژووی مرۆڤایه‌تیی هه‌ر به‌ڕاستیی تا ئێستا، ته‌نێ ڕه‌وتێکی
خێرا و کوشتن و له‌تله‌تکردنێکی خوێناویی میلیۆنان مرۆڤی هه‌ژار بووه، له‌پێناو یه‌کێک
له ئابستراکته بێبه‌زه‌ییه‌کاندا.
16-7-2005
[1] ﴿وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا
غَنِمْتُم مِّن شَیءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَلذي الْقُرْبَى
والیتامی وَالْمَسَاکینِ وَابْنِ السَّبِیل﴾،سورة الأنفال، الایة41. هه‌ژاری موکریانی وه‌های کردووه‌ته
کوردی:"ده‌بێ ئه‌وه‌نده‌ش تێ بگه‌ن هه‌ر تالآنێکو ده‌س که‌وت، پێنج یه‌کێکی
به‌شی خودا و پێغه‌مبه‌ره و بۆ خزمان و هوتیوا و هه‌ژاران و ڕێبوارانه"،
قورئانی پیرۆز، وه‌رگێڕاوی مامۆستا هه‌ژار، ناشر تازه‌نگاه، چاپخانه بزگ قران کرایم،
تاران، ئێران.
[2] العظم، صادق جلال، حوار بلاضفاف، اجرﯼ الحوار
ڵقر ابو فخر، الموًسسه العربیه للدراسات والنشر- بیروت، الطبعه الاوﻠﻰ 1998، ڵ 31.
