Tuesday 28 December 2004

نانۆ

نانۆ
ئه‌مجه‌د شاکه‌لی

ئوولۆف پاڵمێ(30/1/1927-28/2/1986)، سه‌رۆکوه‌زیرانی پێشووی سوێد، له‌ جه‌ژنی له‌دایکبوونی مه‌سیحدا، له‌ 1972دا ده‌ڵێت:"مرۆڤ ده‌بێ شته‌کان به‌ ناوی خۆیانه‌وه‌ ناو ببات. ئه‌وه‌ی ئێستا له‌ ڤیێتنامدا ڕووده‌دات، جۆرێکه‌ له‌ ئه‌شکه‌نجه‌، هه‌ربۆیه‌ش بۆمببارانکردنی ئه‌وێ تاوانێکه‌. نموونه‌ی وه‌ک ئه‌و تاوانه‌مان زۆره‌ له‌ مێژووی نوێدا و به‌گشتییش گرێدراوی ناوێکن. گێرنیکا، ئۆرادوور، بابیژژار، کاتین، لیدیچه‌، شه‌رپڤیللێ، ترێبلینکا. له‌و شوێنانه‌دا زۆر و توندوتیژی شایی بۆ گێڕدراوه‌، به‌ڵام دوای وه‌ده‌نگهاتنی جیهان و تاوانبارکردنیان، سه‌خت و گران که‌وتوون له‌ سه‌ر ئه‌وانه‌ی، که‌ به‌رپرسیاریی ئه‌و تاوانانه‌یان هه‌ڵگرتبوو. ئێستاش ناوێکی نوێ ده‌خرێته‌ سه‌ر ئه‌و ڕیزه‌ناوانه‌  هانۆی 1972". پاڵمێ له‌ تاوانه‌کانی ئه‌مه‌ریکا و نازیزم و فاشیزمی ئه‌وروپا ده‌دوێت و پێیوایه‌ ده‌بێ هه‌موو شتێک به‌ ناوی خۆیه‌و ناو ببرێت و بانگ بکرێت. تۆ ناتوانیت به‌ زیندانیی بڵێی ئازاد و به‌ دیکتاتۆر بڵێی دیموکرات و به‌ ئه‌نارکیست بڵێی نازیست و به‌ جووله‌که‌ بڵێی بوودایی و به‌ ماسی بڵێی میوه‌ و به‌ جاش بڵێی شۆڕشگێڕ. تۆ ناتوانیت گیڤارا و باتێستا، یه‌زید و ئیمام حوسه‌ین، خالید ئه‌حمه‌د زه‌کی  و نازم گزار، ئارام و شێخ جه‌عفه‌ر به‌رزنجی، وه‌ک یه‌ک ناو ببه‌یت و بیانخه‌یته‌ ڕیزی یه‌که‌وه‌ و وه‌ک هاوتا ته‌ماشایان بکه‌یت. هه‌ر شته‌و هه‌رکه‌سه‌و ناوی خۆی هه‌یه‌ و به‌و ناوه‌ ده‌ناسرێته‌وه‌.                                                                      
*****
ئه‌وه‌ی داوا له‌ تۆ و خه‌ڵکانی دیکه‌ و من ده‌کات، که‌ له‌ نووسین و ناوهێنانی خه‌ڵکدا، ئیدی ئه‌و خه‌ڵکانه‌ هه‌رچییه‌ک بن، سه‌رکرده‌ یا بنکرده‌، سیاسی یا کووتاڵفرۆش، هونه‌رمه‌ند یا شیولێنه‌ر، نووسه‌ر یا شۆفێر، شاعیر یا بۆیاخچی،  مامۆستا یا وه‌رزێر، ده‌ست بپارێزین و که‌متر ناو ببه‌ین و ڕاسته‌وخۆ ڕه‌خنه‌ نه‌گرین و پێچه‌ڵپێچ بۆ شته‌کان بچین و ڕێکوڕه‌وان شته‌کان نه‌درکێنین و ڕازه‌کان نه‌که‌ینه‌وه‌ و په‌رده‌کان هه‌ڵنه‌ماڵین، ئه‌و داوای ئه‌وه‌مان لێ ده‌کات، که‌ ڕاستگۆ نه‌بین له‌ گوتاره‌کانماندا. داوای ئه‌وه‌مان لێ ده‌کات، که‌ سازشکارانه‌ له‌ دیارده‌کان، له‌ شته‌کان، له‌ په‌یڤه‌کان، له‌ کرداره‌کان، له‌ هه‌ڵوێسته‌کان بنۆڕین و بدوێین، یا خۆمانی لێ که‌ڕ که‌ین. داوای ئه‌وه‌مان لێ ده‌کات، که‌ دووڕوو و مه‌راییکار و خۆگه‌هێن و نانۆ بین. زۆرێک له‌و گه‌وره‌نووسه‌رانه‌ی، که‌ باسیان له‌ ڕۆمانی"نانی پێخاوس/الخبزالحافي"ی نووسه‌ری مه‌غریبی موحه‌ممه‌د شوکری و نووسینه‌کانی دیکه‌ی ئه‌و نووسه‌ره‌ کردووه‌، پێیانوایه‌، ئه‌وه‌ی شوکری ده‌ینووسێت، هی ئه‌وه‌ نییه‌ بکرێته‌ کتێب، یا هی ئه‌وه‌ نییه‌ بڵاوبکرێته‌وه‌، یا هێشتا کاتی نه‌هاتووه‌، یا به‌ نه‌ریت و ڕه‌وشتی جڤاک نامۆیه‌ و له‌ شێوه‌ی بیرکردنه‌وه‌ و زمانی جڤاکی مه‌غریب و عه‌ره‌ب و ئیسلامه‌وه‌ دووره‌، ته‌نێ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شوکری، که‌سه‌کانی نێو ڕۆمان و چیرۆکه‌کانی ڕووت ده‌کاته‌وه‌ و کۆمه‌ڵگه‌ به‌ ڕووتی پێشان ده‌دات و ڕووت ده‌په‌یڤێت. توێکڵ وه‌به‌ر ئاخافتنه‌کانی ناکات و سڵ له‌ که‌س و له‌ هیچ نه‌ریت و ڕێسایه‌ک ناکاته‌وه‌. ئه‌و ناخی مرۆڤ ده‌کاته‌وه‌ و پێشان ده‌دات. ڕاسته‌وخۆیی و ده‌سبه‌جێی و هه‌ڕه‌مه‌کی و قسه‌له‌ڕوویی، ڕاستگۆییه‌ و ئه‌وه‌ی له‌ ژێر لێوه‌وه‌ قسه‌ ده‌کات و ئه‌وه‌ی منجه‌منج ده‌کات و قسه‌ ده‌گوڵمێنێت، له‌به‌ر کۆمه‌ڵێک به‌رژه‌وه‌ندی که‌سه‌کی و شتی تایبه‌ت، خۆی له‌ گوتنی ڕاستییه‌کان ده‌دزێته‌وه‌. منجه‌منجکه‌ر و قسه‌گوڵمێن و له‌ژێرلێوه‌وه‌ قسه‌که‌ر، مرۆڤگه‌لێکی ناڕاست و نه‌وێر و سازشکارن. ئه‌وه‌ی له‌ ڕاستی بێده‌نگه‌ شه‌یتانێکی لاڵه‌"الساکت عن الحق شیطان خرس". من نووسه‌ری "بێحه‌یا"م[1] خۆش ده‌وێت، چونکه‌ ده‌زانم ڕاستگۆیه‌. من که‌ موحه‌ممه‌د شوکری ده‌خوێنمه‌وه‌، له‌گه‌ڵیدا به‌  کووچه‌ و کۆڵانه‌کانی ته‌نجه‌دا ده‌گه‌ڕێم و ته‌واوی به‌نگکێش و مه‌ینۆش و دز و برسی و سۆزانی و به‌دمه‌ست و لانه‌واز و بێده‌ره‌تان و په‌راوێزینراو و که‌نارخراوی ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌م دێنه‌ به‌رچاو و ده‌یانبینم و هه‌ست ده‌که‌م له‌گه‌ڵیاندا ده‌ژیم. ئه‌وه‌ بۆ خۆی ڕاستگۆییه‌ و ڕاستگۆیی نووسه‌رێکه‌، که‌ نه‌ خۆی و نه‌ خه‌ڵک ناخاپێنێت، به‌ڵکه‌ ڕێکوڕه‌وان له‌ دوڕ مه‌به‌سته‌که‌ی ده‌دات و ده‌یئه‌نگێوێت. من نووسه‌ری زمانتیژ و بوێرم خۆش ده‌وێت، که‌ خۆی له‌ هیچ ناڕاست و ناداد و ساخته‌کار و فریوده‌ر و درۆزنێک نابوێرێت و ده‌مامکه‌کانیان تووڕ هه‌ڵده‌دات و هه‌موو شتێک به‌ ڕووتی ده‌خوێنێته‌وه‌ و هه‌موو که‌سێک به‌ ڕووتی ده‌بینێت. من ڕووتی به‌ ڕاست ده‌زانم، نه‌ک پۆشاکی ساخته‌ و ده‌هۆ. ڕووتبووه‌نه‌وه‌م پێ ڕاستتره‌ له‌ چارشێوی ساخته‌کارانه‌ی درۆ و مه‌رایی. عه‌ره‌قخۆر و به‌نگکێشی گیرفانبه‌تاڵ و ده‌ستپاک و ڕاستگۆم پێ باشتر و شه‌ریفتره‌ له‌ نوێژخوێنی پێسکه‌ و پووڵخڕکه‌ره‌وه‌ و حاجیاغای قۆڵبڕ و فریوده‌ر و خاپێنه‌ر. مرۆڤێکم خۆش ده‌وێت توانستی هه‌ڵبژاردنی هه‌بێت و بتوانێت به‌ ڕه‌ش بڵێت ڕه‌ش و به‌ سپی بڵێت سپی. مرۆڤێکم خۆش ده‌وێت نه‌زار قه‌ببانی گوته‌نی، له‌ نێوان خۆشه‌ویستی و  ناخۆشه‌ویستیدا، یه‌کێکیان هه‌ڵبژێرێت و هه‌ڵنه‌بژاردنیشی پێ ترسنووکیی بێت و دڵنیا بێت له‌وه‌ی له‌ نێوان به‌هه‌شت و دۆزه‌خدا ده‌ڤه‌رێکی ناوه‌ند نییه‌[2]. مرۆڤێکم خۆش ده‌وێت پرسیار بورووژێنێت و گومان ساز کات. که‌سانێکی وا، عه‌وداڵن و وه‌دووی ڕاستیدا وێڵن و له‌ بنجوبناوانی پرسه‌کان ده‌گه‌ڕێن و بۆ خۆیان ڕاستگۆن. سوێدییه‌کان زۆرجاران له‌ وه‌ڵامی هه‌ندێک پرسیاردا ده‌ڵێن: نییا"Nja"، که‌ ده‌کاته‌: نا + ئا، واته‌: نه‌ ده‌ڵێن: نا و نه‌ ده‌ڵێن: ئا، به‌ڵکه‌ ده‌ڵێن: نه‌ئا، که‌ هیچ واتایه‌ک ناگه‌یه‌نێت. سوێدییه‌کان، وشه‌یه‌ک له‌ زمانه‌که‌یاندا هه‌یه‌ پێی ده‌ڵێن "لاگۆم(Lagom)"، که‌ وه‌رناگێڕدرێته‌ سه‌ر هیچ زمانێکی ئه‌م جیهانه‌ و ئه‌گه‌ر زۆر لێی ورد بینه‌وه‌، ڕه‌نگه‌ بکاته‌: نێوه‌ند، ناوه‌ڕاست، به‌ینه‌به‌ین، مامناوه‌ندی، نه‌ زۆر ئه‌م و نه‌ زۆر ئه‌و، تۆزێک ئه‌م و تۆزێک ئه‌و. ئه‌و وشه‌یه‌، واتایه‌کی ده‌ڵه‌مایی و شله‌تێنی ده‌گه‌یه‌نێت، که‌ هه‌رگیز ناتوانیت بزانیت، ڕێک چ ده‌گه‌یه‌نێت. به‌کاربردنی وه‌ها وشه‌یه‌ک له‌ زمانی سوێدیدا، ده‌کاته‌ خۆساغنه‌کرنه‌وه‌ و خۆیه‌کلانه‌کردنه‌وه‌ی مرۆڤی سوێدی و هێشتنه‌وه‌ی هه‌ڵوێستێکی ناهه‌ڵوێستانه‌ی"نه‌ ئه‌ملا و نه‌ ئه‌ولا" و "ڕه‌نگه‌" و "له‌وانه‌یه‌ وابێت و له‌وانه‌یه‌ وانه‌بێت"، که‌ مرۆڤی سوێدی تێیدا به‌ناووده‌نگه‌.
*****
جاران که‌ باس له‌ سیاسه‌تکار و ڕه‌وشه‌نبیر ده‌کرا، بیری خه‌ڵک ده‌سبه‌جێ به‌ره‌ولای کۆمه‌ڵه‌ خه‌ڵکێکی شۆڕشگێڕ، نموونه‌یی، ماندوو، وه‌دووی به‌خته‌وه‌ره‌ی خه‌ڵکدا وێڵ، خوازیاری به‌رژه‌وه‌ندی گشتی و خۆشگوزه‌رانی وڵات، ڕاستگۆ، قسه‌له‌ڕوو، کردارپاکژ، ده‌ستپاک و خاوه‌ن پرنسیپ و...ده‌چوو و خه‌ڵک ئه‌و جۆره‌ مرۆڤانه‌ی له‌ مرۆڤی ئاسایی پێ زیاتر بوو و وه‌ک پێشه‌نگ چاوی لێ ده‌کردن و تا ڕاده‌یه‌ک به‌ پیرۆزی ده‌زانین و پێیوابوو ئه‌و بابه‌ته‌ مرۆڤانه‌ هیچ شتێک له‌و جیهانه‌دا فریویان نادات و هه‌رگیز بۆ گرانبه‌هاترین شت خۆ به‌ده‌سته‌وه‌ ناده‌ن و مل که‌چ ناکه‌ن و هه‌میشه‌ سه‌ربڵند و هه‌ڵۆئاسا به‌رز ده‌فڕن. ئێستا که‌ ته‌ماشای بازاڕی سیاسه‌تی کورد ده‌که‌یت و، که‌ ده‌نۆڕیته‌ سه‌رانی کورد و ده‌ستوپێوه‌نده‌کانیان و، که‌ له‌ کۆمه‌ڵێک خه‌ڵکی به‌ ناو ڕووناکبیر و سه‌رته‌ڵی وڵاته‌که‌ت ورد ده‌بییه‌وه‌، کۆمه‌ڵێک مه‌راییکار و ساخته‌کار و دووڕوو و نانۆت دێنه‌ به‌رچاو، که‌ له‌گه‌ڵ داچه‌مینه‌وه‌ و گچکه‌بوونه‌وه‌ی خۆیاندا، به‌هاکانیش نزم ده‌که‌نه‌وه‌ و سیاسه‌ت و فه‌رهه‌نگه‌که‌ش نه‌وی و بێبایه‌خ ده‌که‌ن. که‌سانێک هه‌بوون، ساڵانێک جه‌لال تاڵه‌بانی و نه‌وشیروان مسته‌فا و یه‌کیه‌تیی نیشتمانیی کوردستانیان به‌ دیکتاتۆر و تاوانکار و خراپ و خیانه‌تکار ده‌دایه‌ قه‌ڵه‌م و پێیانوابوو، که‌ ئیدی ناکرێت بێده‌نگ بن"لم یعد الصمت ممکنا" و ده‌بێ ته‌واوی تاوان و کرده‌وه‌ ناکوردانه‌ و خراپکارییه‌کانی جه‌لال تاڵه‌بانی و سه‌رانی دیکه‌ی یه‌کیه‌تیی نیشتمانیی و حیزبی یه‌کیه‌تیی له‌قاو ده‌ن و ڕۆکه‌ن. ئه‌مانه‌ له‌ دژی جه‌لال تاڵه‌بانی و یه‌کیه‌تیی نیشتمانیی و سه‌رانی، له‌گه‌ڵ شه‌یتانیشدا هاوکارییان ده‌کرد. ئه‌مانه‌ سه‌نگه‌ریان له‌ یه‌کیه‌تییان ده‌گرت و هه‌وڵی ڕووخانی یه‌کیه‌تیی و تاڵه‌بانییان ده‌دا و خۆیان به‌ به‌رۆگری تاڵه‌بانی و یه‌کیه‌تیی ده‌زانی و ئه‌وانیان به‌ خیانه‌تکار ده‌دایه‌ قه‌ڵه‌م و قاز و بۆق ئاسا ده‌یانقیڕاند و ده‌یانگوت: ئیدی بێدنگیی به‌سه‌! ئه‌مانه‌، هی وایان تێدایه‌، له‌ لایه‌ن یه‌کیه‌تیی نیشتمانیی کوردستانه‌وه‌، بێجگه‌ له‌وه‌ی به‌ هاوکاری و پێوه‌ندبوون به‌ ڕێژیمی به‌غدای به‌عسه‌وه تاوانبار کراوه‌‌، په‌تپه‌تیی دنیایشی پێ کراوه‌ و  میز به‌ سه‌ر و چاویدا کراوه‌ و ئاوایی به‌ ئاوایی وه‌ک دیل گێڕدراوه‌ و هی وایان تێدایه‌ نازناوی "که‌ر"ی پێ به‌خشراوه‌ و هی وایان تێدایه‌ "وه‌ک توێکڵه‌ شووتیی کڕێنراوه‌ته‌وه‌" و هیچیان پێ نه‌هێشتووه‌ و هێ وایان تێدایه‌ هه‌رچی قسه‌ی ناشیرینه‌ پێیان کردووه‌، که‌چی ئێستاکه‌ ئه‌مانه‌، ئه‌م که‌ونه‌ ئاش (ئاڵای شۆڕش)انه‌، یه‌ک له‌ دوای یه‌ک و دوایه‌کیان و هه‌ر هه‌موویان ده‌ست له ‌سه‌رسینگ و ملکه‌چ و نۆکه‌رئاسا له‌ دیوه‌خانی تاڵه‌بانی و حیزبه‌که‌یدا لێی که‌وتوون و  له‌ خزمه‌ت جه‌لال تاڵه‌بانی و یه‌کیه‌تیی نیشتمانیی کوردستاندا ڕاوه‌ستاون و پاساو بۆ ته‌واوی ورد و درشتی گوتار و فه‌لسه‌فه‌ و دیدی جه‌لال تاڵه‌بانی و  یه‌کیه‌تیی ده‌هێننه‌وه‌ و داکۆکی له‌ هزر و ڕه‌وتار و کرداری ئه‌و حیزبه‌ نه‌یاره‌ ده‌که‌ن و کڕنووش بۆ ئه‌و سه‌رکرده‌یه‌ ده‌به‌ن، که‌ تا دوێنی دوژمنیان بوو. که‌ونه‌شاعیرێک، که‌ونه‌جه‌لالییه‌ک، که‌ونه‌کۆمۆنیستێک، که‌ونه‌خزمه‌تکارێکی به‌عس و...تاقیکه‌ره‌وه‌ی هه‌موو ڕێگه‌کان، تا دوێنی به‌ هۆڕ و شه‌ڵتان و بار جنێو و قسه‌ی ناشیرینی به‌ پارتیی دیموکراتیی کوردستان و ماڵباتی بارزانی ده‌گوت و ده‌دا، که‌چی ئه‌وڕۆ له‌ دیوه‌خانی ماڵی بارزانیدا لێی که‌وتووه‌ و بووه‌ به‌ خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات و ئه‌و نمره‌ی نیشتمانپه‌روه‌ریی به‌ سه‌ر خه‌ڵکدا ده‌به‌شێته‌وه‌ و ئه‌وه‌ به‌ ناوی ماڵی بارزانی و حیزبه‌که‌ی ماڵی بارزانییه‌وه‌ قسان ده‌کات و ئه‌وه‌ فه‌رهه‌نگی کورد و ڕاگه‌یاندنی حوکوومه‌ته‌که‌ی ماڵی بارزانی په‌ره‌ پێ ده‌دات و په‌خش ده‌کاته‌وه‌. شاعیرێک، نووسه‌رێک، ڕۆژگارێک  ده‌هاته‌ سه‌ر ته‌له‌ڤزیۆنه‌که‌ی عه‌بدوڵڵا ئوێجالان و، به‌ ناوی خیانه‌تکاری و تاوانی مه‌زنی دژ به‌ گه‌ل و وڵاته‌وه‌ داوای دادگاییکردنی مه‌سعوود بارزانی ده‌کرد و ئه‌گه‌ر ده‌ستی ڕۆیشتبا، هه‌ر ئه‌وده‌می بۆ خۆی له‌ ستۆدیۆی ئه‌و ته‌له‌ڤزیۆنه‌دا، په‌تی سێداره‌ی ده‌خسته‌ ملی مه‌سعوود بارزانی، که‌چی ئێستاکه‌ ده‌چێته‌ خزمه‌ت مه‌سعوود بارزانی و برازای مه‌سعوود بارزانی و له‌ دیوه‌خانی ئه‌واندا ده‌حه‌وێته‌وه‌. هونه‌رمه‌ندێک، که‌ قسه‌ و واژه‌ و ده‌ربڕین نه‌ما له‌ فه‌رهه‌نگی زمانی کوردیدا، دژ به‌ جه‌لال تاڵه‌بانی و حیزبه‌که‌ی و شێرکۆ بێکه‌س و ده‌سته‌که‌یان، به‌کاری نه‌بات و ته‌واوی کاره‌کانی ئه‌م چه‌ند ساڵه‌ی هه‌نده‌رانی، گاڵته‌پێکردن بوون به‌ جه‌لال تاڵه‌بانی و هاوبیرانی و پێوه‌ری بۆ هه‌موو پێوه‌ندێکی خۆی له‌گه‌ڵ خه‌ڵکدا، پێوه‌ندی ئه‌و که‌سانه‌ بوو له‌گه‌ڵ یه‌کیه‌تیی نیشتمانیی و خه‌ڵکانی سه‌ر به‌و حیزبه‌دا، ئه‌گه‌ر ئه‌وان پێوه‌ندیان به‌ یه‌کیه‌تییه‌وه‌ هه‌بووایه‌، ئه‌وا ئه‌م پێوه‌ندی خۆی له‌گه‌ڵ ئه‌واندا ده‌قرتاند. قسه‌ی سه‌ری زمان و بنی زمانی، دژایه‌تیکردنی جه‌لال تاڵه‌بانی و یه‌کیه‌تیی نیشتمانیی بوو، که‌چی ئێستاکه‌ کزۆڵه‌کزۆڵه‌ و بچووکبچووک ده‌چێته‌ خزمه‌ت جه‌لال تاڵه‌بانی و حیزبه‌که‌ی و په‌سنیان ده‌دات و له‌ دیوه‌خانی ئه‌واندا داده‌به‌زێت. بازاڕی سیاسه‌ت و فه‌رهه‌نگی کورد ئه‌وڕۆ تژییه‌ له‌و نموونانه‌، که‌ په‌رۆشی خوانی ڕازاوه‌ و گیرفانی پڕ و خۆشگوزه‌رانین، ئیدی به‌ هه‌ر نرخێک بێت. ئه‌مانه‌ن نموونه‌ی "سیاسه‌تکار" و "ڕووناکبیر"ی کورد. ئه‌مانه‌ن خۆ به‌ نوێنه‌ری گه‌ل و ویژدانی خه‌ڵک ده‌زانن و گه‌ل چاوه‌ڕێی پێشخسنی کۆمه‌ڵگه‌ و ڕێپێشاندانیان لێ ده‌کات. ئه‌مانه‌ن خۆ به‌ پێشه‌نگ ده‌زانن و مۆچیاری و ڕه‌وشت و فه‌رهه‌نگ و هزر و دڵسۆزی و گوتار و کردار و بیری چاک به‌ سه‌ر کورددا ده‌به‌شنه‌وه‌ و نه‌وه‌ی کورد پێده‌گه‌یه‌نن و چاوه‌نواڕن خه‌ڵکی کورد چاویان لێ بکه‌ن!. ئه‌م جۆره‌ "سیاسی" و "ڕووناکبیر"انه‌، که‌ بۆ پۆست و پایه‌ و پاره‌ و پووڵ و ناو و ڕابواردن و ده‌سه‌ڵات و نێزیکبوونه‌وه‌ له‌ ده‌سه‌ڵات، ئاماده‌ی هه‌موو شتێکن، هه‌رگیز ناکرێت ببنه‌ نموونه‌ و پێشه‌نگ و خه‌ڵک چاویان لێ بکات. ئه‌مانه‌ ئه‌گه‌ر خزمه‌تێکیش، وه‌ک خۆیان بانگاشه‌ی بۆ ده‌که‌ن، به‌ گه‌ل و وڵات بکه‌ن، ئه‌وا له‌ دید و فه‌لسه‌فه‌ی جێیخۆخۆشکردن و مشه‌خۆری و لامژییه‌وه‌ ده‌یکه‌ن و له‌ ڕوانگه‌ی که‌سه‌کی و به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی و خۆویستییه‌وه‌ ده‌نۆڕنه‌ هه‌موو شته‌کان. ئه‌مانه‌ ئه‌گه‌ر خزمه‌تێکیش، وه‌ک خۆیان بانگاشه‌ی بۆ ده‌که‌ن، به‌ گه‌ل و وڵات بکه‌ن، ئه‌وا خۆره‌ و مۆری بن دار و دیوار ئاسا ده‌یکه‌ن و تا چۆڕی لێنه‌بڕن وازناهێنن و که‌ چۆڕیشیان لێ بڕی ئه‌وجا سه‌نگه‌ر و خانه‌ی دیکه‌ زۆرن. دیاره‌ خه‌ڵک، به‌و جۆره‌ خه‌ڵکانه‌یشه‌وه‌ ئازادن له‌وه‌ی چۆن بیر ده‌که‌نه‌وه‌ و چ ده‌که‌ن و چۆن ده‌که‌ن و چ ده‌ڵێن، لێ تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی که‌ ئازادییه‌که‌یان کار نه‌کاته‌ سه‌ر ئازادی خه‌ڵکی دیکه‌ و نه‌بنه‌ زمانی خه‌ڵکی دیکه‌ و خۆ به‌ پێشڕه‌و و ڕێبه‌ر و پێشه‌نگی خه‌ڵک نه‌زانن و ڕۆڵی مامۆستایه‌تی و به‌رنوێژکاری خه‌ڵک نه‌بینن، ئیدی خودای ده‌کرد بۆ پاره‌ و پووڵ و پایه‌ و ده‌سه‌ڵات هه‌ر چییه‌کیان له‌ ده‌ست ده‌هات ده‌یانکرد. من هه‌میشه‌ گوتوومه‌ و هه‌رده‌میش ده‌یڵێمه‌وه‌، هه‌ڵوێستی ڕووناکبیرانێک و سیاسییانێکی کۆمۆنیستی وه‌ک "مالیک سه‌یف" و "ڕه‌فیق چالاک" و "عه‌زیز ئه‌لحاج"ێکم، که‌ ده‌ستبه‌رداری حیزبه‌که‌ی خۆیان ده‌بن و پشتی تێ ده‌که‌ن، خه‌ڵکانی سه‌ر به‌ حیزبه‌که‌ی خۆیان ده‌ده‌نه‌ ده‌ست ئاساییش و موخابه‌راتی حوکوومه‌تی نه‌یاریانه‌وه‌ و هه‌رگیز ناگه‌ڕێنه‌وه‌ نێو حیزبه‌که‌ی خۆیان، چونکه‌ لێی دابڕوان و جنێویان پێ داوه‌، گه‌لێک پێ شه‌ریفتر و پیاوانه‌تر و ڕاستگۆیانه‌تر و بوێرانه‌تره‌، له‌ هه‌ڵوێستی ئه‌و سیاسه‌تکار و ڕووناکبیرانه‌ی، که‌ بۆ ده‌سه‌ڵات و پاره‌ و له‌ پێناوی فه‌لسه‌فه‌ی نانۆیزمدا، هه‌موو شتێک ده‌که‌ن.
*****
من پێموایه‌، ئوولۆف پاڵمێ گوته‌نی، ئێمه‌ ده‌بێ شته‌کان به‌ ناوی خۆیانه‌وه‌ ناو ببه‌ین. ده‌بێ ڕاست و ڕه‌وان، ناڕاستی و ساخته‌کاری و سه‌رلێشێواندن و چه‌واشه‌کارییه‌کان ئاشکرا که‌ین و له‌ باسکردن و ناوهێنان نه‌سڵه‌مینه‌وه‌ و بێ پێچوپه‌نا هه‌موو شتێک بڵێین. ده‌گێڕنه‌وه‌، که‌ کابرایه‌ک به‌ سه‌ر و سه‌کوتی خوێناوی و شکاوه‌وه‌ به‌ نێو گوندێکدا تێده‌په‌ڕێت. له‌به‌ر ده‌رگای ماڵێک ژنێک، که‌ دانیشتووه‌ و خجڵی کارێکه‌ له‌ کابرا ده‌پرسێت: ئه‌یه‌ڕۆ ئه‌وه‌ برا بۆ وا خوێناوڵ بوویت و وات لێ هاتووه‌؟ کابراش ده‌ڵێ: به‌خوا له‌ سه‌ر قسه‌ی حه‌ق. ژنه‌ ده‌ڵێ: جا چۆن له‌ سه‌ر قسه‌ی حه‌ق مرۆڤ وای لێ ده‌کرێت! کابرایش ده‌ست بۆ نێوگه‌ڵی ژنه‌ درێژ ده‌کات و ده‌ڵێ: تووخوا دایکم ئه‌وه‌ کوز نییه‌! ژنه‌ ده‌سبه‌جێ مه‌نجه‌ڵێکی له‌به‌رده‌ستدا ده‌بێت، ده‌یکێشی به‌ سه‌ر کابرادا و ده‌ڵێ: ده‌ک عه‌مرت نه‌مێنێت هیچ و پووچی خوێڕی، جا ئه‌وه‌ قسه‌یه‌! کابراش ده‌ڵێ: ده‌ی نه‌مگوت له‌ سه‌ر قسه‌ی حه‌ق وام لێ کراوه‌، مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ قسه‌ی حه‌ق نییه‌، خۆ درۆم نه‌کردووه‌. ئێمه‌ ئه‌گه‌ر بێ پێچوپه‌نا هه‌موو شتێک نه‌ڵێین و هه‌رچی بیرواڕامان هه‌ن قووتیان ده‌ین و بۆچوونه‌کانمان هه‌ر له‌ ناوه‌وه‌ی خۆماندا بهێڵینه‌وه‌ و به‌ ساخته‌کار و فریوده‌ر و خاپێنه‌ر و مشه‌خۆر و هه‌لپه‌رست و خۆگه‌هێن و وه‌دووی به‌رژه‌وه‌ندی که‌سه‌کیدا وێڵ و ڕێوێڵکار و سه‌رلێشێوێنه‌ری سیاسه‌ت و فه‌رهه‌نگ، بڵێین ڕاستگۆ و شۆڕشگێڕ و زیره‌ک و ده‌ستپاک و خاوێن و خاوه‌ن شه‌هید و کوڕه‌خاسه‌ و چ سنوورێک له‌ نێوان ئه‌وانه‌دا دانه‌نێین و نه‌بینین، ئه‌وا ئیدی ده‌بێ بێجگه‌ له‌ فریوخواردن و خاپاندن و کڵاوله‌سه‌رنان، چاوه‌ڕێی یه‌ک شتی دیکه‌ نه‌که‌ین، چونکه‌ به‌ بێده‌نگی و به‌ شه‌رمکردن و به‌ خۆخواردنه‌وه‌ و به‌ نه‌وێرانمان، ته‌نێ زاڵبوونی دید و فه‌لسه‌فه‌ی ساخته‌کاری بره‌و  پێ ده‌ده‌ین و به‌هێز ده‌که‌ین. ئێمه‌ به‌ نه‌گوتنی ڕاستی و ناونه‌بردنی شته‌کان و دیارده‌کان و که‌سه‌کان به‌ ناوی خۆیانه‌وه‌، به‌شداری له‌ به‌رهه‌مهێنانی مرۆڤی نانۆ و نه‌وه‌ی نانۆ و کۆمه‌ڵگه‌ی نانۆ و فه‌رهه‌نگی نانۆدا ده‌که‌ین.                                                                                 

  * نانۆ: به‌واتای، هه‌لپه‌رست، خۆگه‌هێن، مه‌راییکار، ساخته‌کار، سازشکار، مشه‌خۆر، تیکڵ، لامژ، فریوده‌ر، چڵێس، هه‌ڵپه‌کار، چاوتێرنه‌بوو(چاوبرسی)، دووڕوو و...دێت.                                           
28/12/2004 









 بێحه‌یا، به‌ گوته‌ی ناحه‌زانیان، ده‌نا ئه‌وان به‌ نووسه‌رانی بوێر و توانا و ڕاستگۆ ده‌ڵێن بێحه‌یا.[1]
[2]  نه‌زار قه‌ببانی ده‌ڵێت:"إختاري الحب أو اللاحب فجبن أن لا تختاري..لاتوجد منطقة وسطﻰ ما بین الجنة‌ والنار".                                                                                                                                                                           

Thursday 23 December 2004

پیاوێکی هه‌میشه‌به‌هاره


پیاوێکی هه‌میشه‌به‌هاره
ئه‌مجه‌د شاکه‌لی

وا بۆ چه‌ند مانگ ده‌چێت، به‌ ده‌گمه‌ن ڕۆژێک هه‌یه‌ جه‌لال تاڵه‌بانی، پێشوازی له‌ کۆمه‌ڵێک خه‌ڵک نه‌کات و بۆ ماوه‌ی چه‌ند سه‌عاتێک قسه‌یان بۆ نه‌کات. جه‌لال تاڵه‌بانی، هه‌ر بۆ خۆی قسه‌ ده‌کات و ئه‌وانه‌ی دێنه‌ کنی ته‌نێ گوێ ده‌گرن. ئه‌و، هێنده‌ی ده‌ڵێ، هێنده‌ بیر ناکاته‌وه‌. که‌متر شتی نوێ ده‌ڵێ و پتر قسه‌کانی سه‌دباره‌ ده‌کاته‌وه‌. له‌ دیرۆک و سیاسه‌ت و ئایین و ئایینزا و ئه‌ده‌ب و کشتوکاڵ و بازرگانی و ئابوورییه‌وه‌ پێدا دێت تا ده‌گاته‌ پرسی ژنان  و هونه‌ر و سروشت. زۆر گه‌شبینانه‌ ده‌نۆڕێته‌ هه‌موو پرسه‌کان و چاره‌سه‌ر بۆ ته‌واوی گیروگرفت و پرس و کێشه‌کان ده‌بینێته‌وه‌ و هیچی له‌کن سه‌خت نییه‌ و هه‌رچی گرێکوێره‌یه‌ گه‌لێک به‌ هاسانی ده‌یانکاته‌وه‌، وه‌لێ کێشه‌کانیش هه‌ر له‌ جێگه‌ی خۆیاندان. به‌ڵێنی زۆر مه‌زن ده‌دات و به‌ کرده‌وه‌یش که‌میان وه‌ئه‌نجام ده‌گه‌یه‌نێت. دڵی یه‌ک که‌س ناشکێنێت و هه‌مووان له‌خۆ ڕازی ده‌کات و هه‌مووان ده‌کاته‌ شۆڕشگێڕ و خه‌باتکار و خودان دێرۆک و  پاشخانپاکژ و فریشته‌ و ده‌ست به‌ سه‌ر شانی هه‌موواندا دێنێت. جه‌لال تاڵه‌بانی، گه‌ش و ده‌مبه‌خه‌نده‌ و ئامێزکراوه‌، که‌ خۆی وه‌ژوورێدا ده‌کات و ماچ ده‌به‌شێته‌وه‌ و ماچ ده‌بارێنێت، ئه‌و هه‌موو خه‌ڵکه‌ی له‌به‌ر قیت ده‌بنه‌وه‌ و به‌ خرمه‌ و هاڕه‌ی چه‌پڵه‌ و مامه‌ مامه‌ ڕووی لێ ده‌که‌ن و بۆی ده‌کرێنه‌وه‌ و ده‌پشکوون، سواڵه‌ی چه‌پڵه‌ ده‌دوورێته‌وه‌ و مه‌ڵۆی ده‌نگ خڕ ده‌کاته‌وه‌ و ده‌سکه‌نه‌ی لایه‌نگر ده‌کات. ئه‌و دیمه‌نه‌ ڕۆژانه‌یه‌ی جه‌لال تاڵه‌بانی و ئه‌وانه‌ی دێنه‌ کنی، له‌ کوردساته‌وه‌ خۆ ده‌که‌ن به‌ نێو ماڵی به‌شێکی زۆری خه‌ڵکی  کورددا و تاڕاده‌یه‌ک خه‌ڵک هه‌م دیمه‌نه‌کان و هه‌م قسه‌کانی ئه‌ویشیان له‌به‌ر کردووه‌ و ده‌زانن باسی چ ده‌کات و چ ده‌ڵێته‌وه‌. ئه‌و دیمه‌ن و چه‌پڵه‌ڕێزان و مامه‌مامه‌یه‌، ئه‌گه‌ر شتێک وه‌بیربخه‌نه‌وه‌ ئه‌وا سه‌ددام حوسه‌ین و به‌ گیان، به‌ خوێن، ده‌بینه‌ قوربانت ئه‌ی سه‌ددام"بالروح بالدم نفدیك یا صدام"و کۆبوونه‌وه‌کانی له‌گه‌ڵ خه‌ڵکدا وه‌بیر دێننه‌وه‌. ئه‌و ماچانه‌ و ده‌ست به‌ سه‌ر دڵ و سینگدا دان و ئامێزکردنه‌وه‌یه‌، ئه‌گه‌ر شتێکمان وه‌یاد بهێننه‌وه‌، ئه‌وا یاسر عه‌ره‌فاتمان بیر ده‌خه‌نه‌وه‌.                                                                                                     
*****
له‌ کۆبوونه‌وه‌یه‌کیدا ڕۆژی 20/12/2004، له‌گه‌ڵ کاکه‌ییه‌کانی سوفه‌ییه‌، مووسڵ، که‌رکووک، خانه‌قین و هاوار، جه‌لال تاڵه‌بانی له‌مه‌ڕ هه‌ڵبژاردنه‌کانی عیراق و ده‌نگدانه‌وه‌ گوتی، که‌ چه‌ندی کۆمه‌ڵانی خه‌ڵک زۆرتر به‌شدار بن له‌ پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا، ئه‌وا ژماره‌ی کورسییه‌کانی کورد له‌ په‌رله‌مانی عیراق زۆرتر ده‌بن[1]. ئه‌وه‌ی ته‌ماشای شێوه‌ی دابه‌شکردنی کورسییه‌کانی په‌رله‌مانی داهاتووی عیراقی کردبێت، بۆی ده‌رده‌که‌وێت و ده‌زانێت، که‌ کورسییه‌کان به‌ گوێره‌ی تیۆری خۆیان گوته‌نی "ته‌وافوق"[2]، به‌م جۆره‌ دابه‌شکراون: شیعه‌:120، سوننه‌:75، کورد:55، تورکمان:15، مه‌سیحی:10 و...واته‌: هه‌ر پێشه‌کی بڕیار دراوه‌، که‌ به‌ گوێره‌ی نه‌ته‌وه‌ و ئایین و ئایینزا، کورسییه‌کان دابه‌ش بکرێن و هه‌ر لایه‌نه‌ چه‌ندی به‌ر بکه‌وێت.  کورد 55 کورسیی بۆ دانراوه‌، که‌ ده‌کاته‌ 20%ی کورسییه‌کان و حیسابی 20%ی دانیشتووانی عیراقی بۆ کراوه‌. دیاره‌ ئه‌و 20%ییه‌ هه‌ر له‌ یه‌که‌م ڕۆژی هاتنی ئه‌مه‌ریکاوه‌ بۆ عیراق و ڕووخانی به‌عسه‌وه‌، بۆ کورد بڕایه‌وه‌ و وه‌ک کراس به‌به‌ریدا کرا و ئیتر، به‌ خۆلێگێلکردن و گوێیخۆلێخه‌واندن و چاونووقاندنی سه‌رانی کورد، لێی نه‌بووه‌وه‌ و تا ئێستاش هه‌ر به‌رده‌وامه‌. که‌ کورسییه‌کان، ئیدی هی هه‌ر لایه‌نێک بن به‌ کوردیشه‌وه‌، پێشه‌کی دیاری کرابن، ئیدی خه‌ڵک ده‌نگ بدات یا نه‌، زۆر خه‌ڵک به‌شداری ده‌نگدان بکه‌ن یا که‌م، هیچ له‌ باسه‌که‌ نایه‌ته‌ گۆڕین و ئه‌و کورسییانه‌ هه‌ر وه‌ک خۆیان ده‌مێننه‌وه‌.  واته‌ ئه‌گه‌ر کوردی پاژه‌کانی دیکه‌ی کوردستانیش ده‌نگ بده‌ن، ژماره‌ی کورسییه‌کانی کورد نابنه‌ 60. ئه‌وه‌ مه‌سه‌له‌یه‌که‌ منداڵێکی گچکه‌یش تێیده‌گات و ده‌یزانێت و چ پێویستی به‌و چه‌پڵه‌ڕێزانه‌ نییه‌، که‌ جه‌لال تاڵه‌بانی هه‌ر ڕۆژه‌ خێڵ و هۆز و تیره‌ و ئایین و ئایینزایه‌ک و خه‌ڵکێکی بۆ کۆ ده‌کاته‌وه‌ و ده‌ڵێی گه‌وره‌ترین په‌ڕجوو و نوێترین داهێنانیان بۆ باس ده‌کات.                                                                                                    
*****
هه‌ر له‌و جڤینه‌یدا، له‌گه‌ڵ کاکه‌ییه‌کاندا، جه‌لال تاڵه‌بانی له‌مه‌ڕ کوشتنی چوار کورد له‌ حه‌ویجه‌ی که‌رکووک گوتی، که‌ له‌و باره‌یه‌وه‌ قسه‌ له‌گه‌ڵ هاوپه‌یمانان ده‌که‌ن، ئه‌گه‌ر ئه‌وان گیانی هاووڵاتییه‌ کورده‌کان له‌وێ نه‌پارێزن، ئه‌وا خۆیان(واته‌ تاڵه‌بانی و حیزبه‌که‌ی) ناچارن ئه‌و کاره‌ بکه‌ن. هه‌روه‌ها گوتی:"چیتر له‌و پیاوکوژ و تیرۆریستانه‌ قبووڵ ناکه‌ین که‌ له‌ حه‌ویجه‌ خۆیان حه‌شار داوه‌و رۆڵه‌ کورده‌کانمان تیرۆر ده‌که‌ن گه‌ر واز نه‌هێنن عاقڵیان ده‌که‌ین". هه‌روه‌ها گوتی، که‌ ده‌توانن پازده‌هه‌زار پێشمه‌رگه‌ بنێرین و ته‌مێیان بکه‌ن[3].   ئه‌وه‌ی له‌ ڕه‌وشی کورد له‌ باشووری کوردستاندا و به‌ تایبه‌ت له‌ ده‌ڤه‌ره‌ کوردستانییه‌ تێکه‌ڵاو و ئاڵۆزه‌کانی وه‌ک که‌رکووک، مووسڵ، خانه‌قین و ده‌ڤه‌ره‌کانی عیراقیش، که‌ کوردیان تێدا ده‌ژین وه‌ک  به‌غدا ورد ببێته‌وه‌، به‌ ڕوونی ئه‌وه‌ی بۆ ده‌رده‌که‌وێت، که‌ کورد ئه‌وڕۆ له‌به‌ر کوردبوونی، ته‌نێ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ کورده‌، ده‌کوژرێت و له‌به‌ین ده‌برێت. سووتاندن و سه‌رژێکرن و کوشتنی ڕۆژانه‌ی کورد، له‌ به‌غدا، به‌له‌د، ده‌وروبه‌ری تکریت، مووسڵ، که‌رکووک، جه‌له‌ولا و...نیشانه‌یه‌کی زه‌ق و خویای ئه‌و قسه‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌یه‌. وا له‌ حه‌ویجه‌یش وه‌ها کارێک به‌ کوشتنی چوار کورد ده‌ستیپێکرد. جه‌لال تاڵه‌بانی و سه‌رانی دیکه‌ی کورد، زۆرجاران ئه‌و قسه‌یه‌ سه‌دپات ده‌که‌نه‌وه‌، که‌ له‌مه‌ڕ ئه‌و دیارده‌یه‌وه‌ بێده‌نگ نابن و وا ده‌که‌ن و وا ده‌که‌ن و وا وه‌ڵام ده‌ده‌نه‌وه‌، که‌چی تا ئێستا هه‌ر هیچیان نه‌کردووه‌. ڕێگه‌گرتن له‌و کارانه‌ و وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و کارانه‌ ته‌نێ به‌ قسه‌ نابێت و کرده‌وه‌ی ده‌وێت. هێشتنه‌وه‌ و وه‌ده‌رنه‌نانی عه‌ره‌بی هاورده‌ و داگیرکه‌ر له‌ حه‌ویجه‌ و که‌رکووک و جه‌له‌ولا و ده‌ڤه‌ره‌کانی دیکه‌، بۆ خۆی هۆی سه‌ره‌کی و بنه‌ڕه‌تی ئه‌و کوردکوشتنانه‌یه‌ که‌ ئه‌وڕۆ ڕووده‌ده‌ن. مۆرکردنی قانوونی بنه‌ڕه‌تیی کاتیی عیراق، که‌ که‌رکووک و  خانه‌قین و شنگال و خورماتوو و جه‌له‌ولا و خانه‌قین و مه‌نده‌لی و مه‌خموور، ناگێڕێته‌وه‌ ئامێزی کوردستان و به‌ به‌شێک له‌ کوردستانیان ناژمێرێت و چاره‌نووسیان ده‌داته‌ ده‌ست، ده‌نگدان و عه‌ره‌ب و عیراقییانه‌وه‌، بنه‌مای ئه‌و کوردکوشتنانه‌یه‌ که‌ ئه‌وڕۆ ڕووده‌ده‌ن. تاڵه‌بانی و سه‌رانی دیکه‌ی کورد، ئه‌گه‌ر له‌ یه‌که‌م ڕۆژه‌وه‌ ته‌واوی کوردستانیان له‌ عه‌ره‌بی داگیرکه‌ر و هاورده‌ پاکژ کردبایه‌وه‌ و ته‌واویان وه‌ده‌رنابا، ئێستاکه‌ ڕه‌وش به‌م جۆره‌ی ئه‌وڕۆ نه‌ده‌بوو. تاڵه‌بانی، که‌ بانگاشه‌ی  ناردنی پازده‌هه‌زار پێشمه‌رگه‌ ده‌کات بۆ ته‌مێکردنی کوردکوژانی حه‌ویجه‌، ئه‌ی بۆ هه‌ر له‌ ڕووخانی به‌عسه‌وه‌ ئه‌و کاره‌ی نه‌کردووه‌! ئه‌ی چاوه‌ڕوانی چییه‌، که‌ ئێستاکه‌ وه‌ها کارێک ناکات! بشێ خۆی بۆ ڕۆژی ته‌نگانه‌ ئاماده‌ بکات! مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ نییه‌ تا ئێستا و له‌ دوای ڕووخانی به‌عسه‌وه‌ حه‌فتسه‌د و ئه‌وه‌نده‌ ماڵی کورد له‌ حه‌ویجه‌ وه‌ده‌رنراون و که‌رکووک و مووسڵ و جه‌له‌ولا و مه‌نده‌لییش هه‌ر به‌ عه‌ره‌بێنراوی ماونه‌وه‌! ئه‌ی ئه‌وه‌ به‌رده‌وامیی عه‌ره‌باندن و پاکتاوی ڕه‌گه‌زی نییه‌! به‌ سێ پازده‌هه‌زاری پێشمه‌رگه‌ نه‌ ته‌نێ حه‌ویجه‌، به‌ڵکه‌ ته‌واوی مووسڵ و که‌رکووک و دوا گوند و ده‌ڤه‌ری کوردستان ڕزگار ده‌کرێن. تاڵه‌بانی و سه‌رانی کورد، که‌ بۆ خۆیان داکۆکی له‌ خه‌ڵکی کورد ناکه‌ن و عه‌ره‌بی عه‌ره‌باندن وه‌ده‌رنانێن، ده‌توانن هه‌ر هیچ نه‌بێت ڕێگه‌ له‌ خه‌ڵک، له‌ مرۆڤی ئاسایی، له‌ دانیشتووانی ئه‌و ده‌ڤه‌رانه‌، له‌ گه‌ل، له‌ جه‌ماوه‌ر نه‌گرن و با ئه‌وان کاری خۆیان بکه‌ن و عه‌ره‌بان وه‌ده‌رنێن و داکۆکی له‌ خۆیان و خاکی کوردستان بکه‌ن. سێپته‌مبه‌ری ساڵی 1980، که‌ جه‌نگی عیراق دژ به‌ ئێران ده‌ستیپێکرد، تۆپێکی ئێران، له‌ قۆره‌توو، که‌ ناحیه‌یه‌کی سه‌ر به‌ قه‌زای خانه‌قینه‌ و دانیشتووانه‌ کورده‌کانی ده‌رکرابوون و عه‌ره‌ب داگیری کردبوو، که‌وتبووه‌ بانی خانووی یه‌کێک له‌ ماڵه‌کان و سه‌ربانه‌که‌ی بڕیبوو و که‌وتبووه‌ نێو ماڵه‌که‌وه‌ و ته‌قیبووه‌وه‌. ئیدی چه‌ند که‌سێکی ماڵه‌که‌ی کوشتبوو و بۆ سبه‌ینێ قۆره‌توو یه‌ک ماڵه‌ عه‌ره‌بی تێدا نه‌ما و هه‌موو هه‌ڵاتن و چۆڵیانکردن. ئه‌گه‌ر له‌ هه‌ر گه‌ڕه‌کێکی عه‌ره‌بنشینی که‌رکووک و جه‌له‌ولا و حه‌ویجه‌ و مه‌نده‌لی و خورماتوودا، دوو سێ بۆمب ته‌قێنرابایه‌وه‌ و چه‌ند ئۆتۆمبیل و خانوو و کارگه‌ و فرۆشگه‌ سووتێنرابان و وێران کرابان، ئێستاکه‌ عه‌ره‌بی عه‌ره‌باندن و پاشماوه‌ی به‌عس چۆڕیان لێ بڕابوو و به‌ ده‌گمه‌نیش نه‌ده‌بینران. تاڵه‌بانی و سه‌رانی دیکه‌ی کورد و حیزبه‌کانیان، ئه‌گه‌ر ڕێگه‌ له‌ کوردی مووسڵ، که‌رکووک، خورماتوو، جه‌له‌ولا، خانه‌قین، مه‌نده‌لی، به‌دره‌ و جه‌سسان و کووتیش نه‌گرن و فێره‌ ده‌سه‌مۆیی و گوێڕایه‌ڵییان نه‌که‌ن، ئه‌وا ئه‌وان کێشه‌کانی خۆیان چاره‌سه‌ر ده‌که‌ن و وڵات له‌ داگیرکه‌ر خاوێن ده‌که‌نه‌وه‌. وه‌ها کارێک گیانێکی یاخی ده‌وێت. سه‌رانی کورد گیانی یاخی و یاخیبوون ده‌کوژن.                                                                              
*****
 21/12/2004، جه‌لال تاڵه‌بانی وه‌ک پیشه‌ی زۆرینه‌ی ڕۆژه‌کانی له‌گه‌ڵ نوێنه‌ران و ڕێکخستنه‌کانی ده‌ڤه‌ری خانه‌قیندا کۆوه‌بوو. دوای گوته‌یه‌کی دوورودرێژ گوتی:"پرۆژه‌کانتان ئاماده‌ بکه‌ن و پێشکه‌شی بکه‌ن. ئه‌وه‌ خۆشتان کاک عیماد له‌ حکومه‌ته‌و بۆی بنێرن، منیش هه‌مووی ئیمزا ده‌که‌م ئینشائه‌ڵڵا بۆ ئه‌وه‌ی بۆتان بێته‌ دی"[4].                                                                                                  
له‌و سه‌ر سه‌کۆیه‌ی، که‌ هه‌موو جار تاڵه‌بانی لێی داده‌نیشێت، هه‌میشه‌ به‌ یه‌ک ده‌سته‌ به‌رپرس و وه‌زیر و کارگێڕی گه‌وره‌ی حیزب و حوکوومه‌ت حاته‌دراوه‌ و ئه‌ملاو و ئه‌ولایان گرتووه‌. ئه‌مجاره‌ش یه‌ک له‌وانه‌ی له‌وێ بوو، عیماد ئه‌حمه‌دی که‌ونه‌ ئاش(ئاڵای شۆڕش)ی جێگری سه‌رۆکی حوکوومه‌تی سلێمانی بوو. جه‌لال تاڵه‌بانی و مه‌سعوود بارزانی، ئه‌گه‌ر له‌ وڵاتێکدا بووایه‌ن، که‌ سه‌ره‌تاییترین پرنسیپه‌کانی دیموکراتیی تێدا بووایه‌، له‌وه‌ی زێتر، که‌ هه‌ریه‌که‌و سه‌رۆک و سکرتێری حیزبێکی کوردن له‌ کوردستان، شتێکی دیکه‌ نه‌ده‌بوون. ئه‌وان وه‌ک سه‌رۆک و سکرتێری دوو حیزب له‌ کوردستاندا، ئه‌گه‌ر بڕوایان به‌ دیموکراتی هه‌بێت، هیچ جیاوازییه‌کیان له‌گه‌ڵ، سه‌لاحه‌ددین به‌هائه‌ددینی یه‌کگرتووی ئیسلامی و موحه‌ممه‌دی حاجی مه‌حموودی سۆسیالیست دیموکراتی و قادر عه‌زیزی زه‌حمه‌تکێشان و که‌مال شاکری کۆمۆنیست و مه‌لا عه‌لی عه‌بدولعه‌زیزی بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی و به‌هائه‌ددین نووری دیموکراتخوازان و کێ و کێی دیکه‌دا نییه‌. ئه‌وان هیچیان له‌و سه‌رۆک و سکرتێری حیزبانه‌ی دیکه‌ زێتر نییه‌. که‌ جه‌لال تاڵه‌بانی به‌ خانه‌قینییان ده‌ڵێت:"پرۆژه‌کانتان ئاماده‌ بکه‌ن و پێشکه‌شی بکه‌ن. ئه‌وه‌ خۆشتان کاک عیماد له‌ حکومه‌ته‌و بۆی بنێرن، منیش هه‌مووی ئیمزا ده‌که‌م ئینشائه‌ڵڵا بۆ ئه‌وه‌ی بۆتان بێته‌ دی"، ئه‌وه‌ ده‌سه‌لمێنێت، که‌ ئه‌و بۆ خۆی له‌ سه‌ره‌وه‌ی عیماده‌ و له‌ سه‌ره‌وه‌ی حوکوومه‌ته‌ و له‌ سه‌ره‌وه‌ی قانوونه‌ و له‌ سه‌ره‌وه‌ی په‌رله‌مانه‌ و له‌ سه‌ره‌وه‌ی ته‌واوی کارگێڕی وڵاته‌وه‌یه‌، ده‌نا ئه‌گه‌ر وانییه‌، به‌ چ مافێک ئه‌و به‌ سه‌ر ته‌واوی ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌دا باز ده‌دات و ده‌یانبه‌زێنێت و ئه‌و ئیمزای ده‌کات! به‌و قسه‌یه‌ی، تاڵه‌بانی ئه‌وه‌ ده‌سه‌لمێنێت و جه‌خت ده‌کاته‌وه‌، که‌ ئه‌و که‌سی یه‌که‌می ده‌ڤه‌ره‌که‌ی خۆیه‌تی و ئه‌وه‌، که‌ بڕیاری هه‌موو شته‌کان ده‌دات و ئه‌وه‌، که‌ کۆنترۆڵی دارایی ده‌کات و سه‌رچاوه‌ی قانوونه‌ و بێ ئه‌و هیچ ناکرێت و کار ئه‌نجام نادرێت. که‌وایه‌، مرۆڤ ناتوانێت له‌وه‌ تێبگات، ئه‌گه‌ر تاڵه‌بانی له‌و دانیشتنه‌دا به‌ نێوی حیزبه‌که‌یه‌وه‌ قسه‌ ده‌کات و ئه‌و خه‌ڵکانه‌یشی هاتوون بۆ لای حیزبین، ئیدی بۆ نێوی عیماد ئه‌حمه‌د ده‌بات، که‌ ئه‌و جێگری سه‌رۆکی حوکوومه‌تی سلێمانییه‌!. خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌و خه‌ڵکانه‌ پرۆژه‌یان هه‌یه‌ و ئه‌و پرۆژانه‌ش پێوه‌ندیان به‌ کارگێڕی حوکوومه‌ته‌وه‌ هه‌یه‌ و عیماد ئه‌حمه‌د وه‌ک جێگری سه‌رۆکی حوکوومه‌ت جێبه‌جێیان ده‌کات، ئیدی ئه‌و(تاڵه‌بانی) بۆ ئیمزای ده‌کات و بۆ خۆی له‌ کاروباری حوکوومه‌تدا تێهه‌ڵده‌قورتێنێت، له‌ کاتێکدا که‌ سه‌رۆکی حوکوومه‌ت هه‌یه‌ له‌و وڵاته‌دا!. ئه‌وه‌یه‌ ئه‌و دیموکراتییه‌ی، که‌ تاڵه‌بانی و سه‌رانی دیکه‌ی کورد بانگاشه‌ی بۆ ده‌که‌ن و ده‌یانه‌وێت وه‌ک نموونه‌ به‌ ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاستدا بیبه‌شنه‌وه‌!. له‌و جۆره‌ دیموکراتییه‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست پڕه‌ و هه‌موو کۆپێی یه‌کدین.                                                 
*****
نووسه‌ری عیراقی حه‌سه‌ن ئه‌لعه‌له‌وی(حسن العلوي)، له‌ باره‌ی عه‌بدولکه‌ریم قاسمه‌وه‌ ده‌ڵێت:"عه‌بدولکه‌ریم قاسم له‌ ماڵی خۆیدا جڤاکیی نه‌بوو. سیاسییش نه‌بوو. ژیانی له‌شکریی هه‌موو جیهانی ئه‌و بوو. هه‌ربۆیه‌ ڕه‌نگه‌ ئه‌وه‌ و دووره‌په‌رێزیشی له‌ خه‌ڵک و مه‌یلی بۆ گفتوگۆی ڕه‌وانیی و کارکردنی به‌ پێی تیۆری خۆدواندن له‌بری گوتوبێژ(مۆنۆلۆگ له‌بری دیالۆگ)، یارمه‌تی دابێت، له‌ ئاشکرانه‌کردن و شاردنه‌وه‌ی ویسته‌ شۆڕشگێڕییه‌کانی خۆیدا. وادیاره‌ ئه‌و که‌سانه‌ی تیۆری یه‌که‌میان پێڕۆ کردووه‌، به‌شدارییان له‌ دروستکردنی مێژوودا کردووه‌، به‌ڵام ئه‌وانی خاوه‌نی تیۆری دووه‌م، نه‌یاتوانیوه‌ نه‌ بۆ مێژوو و نه‌ بۆ خۆیان هیچ دروست بکه‌ن"[5]. به‌ گوێره‌ی ئه‌و تیۆرییه‌ی حه‌سه‌ن ئه‌لعه‌له‌وی، ڕه‌نگه‌ جه‌لال تاڵه‌بانی، که‌ که‌متر ده‌هزرێت و فره‌تر ده‌په‌یڤێت و فره‌ به‌ڵێن ده‌دات و هه‌موو وه‌رزه‌کان ده‌کاته‌ به‌هار، بکه‌وێته‌ خانه‌ی خاوه‌نانی تیۆری دووه‌مه‌وه‌.  ئایا ئه‌و توانیویه‌تیی بۆ خۆی یا بۆ مێژوو (به‌ تایبه‌ت مێژووی کورد) شت دروست بکات یا نه‌، ئه‌وه‌ پرسیارێکه‌ به‌رسڤه‌که‌ی خه‌ڵکی کورد و ڕۆژگار ده‌یده‌نه‌وه‌!.                                                                                                           
23/12/2004




 کوردستانی نوێ، ژماره‌ 3552، سێشه‌ممه‌ 12/12/2004.[1]
[2] وشه‌یه‌کی عه‌ره‌بییه‌ و به‌ عه‌ره‌بییش هه‌ر "توافق"ه‌ و ڕه‌نگه‌ به‌ کوردی بتوانرێت بگوترێ: پێکهاتن، ڕێککه‌وتن، قایلبوون. ئه‌م ته‌وافوقه‌ش، وه‌ک وشه‌ی شه‌ففافییه‌ت"شفافیه‌"، که‌ به‌ واتای: کراوه‌یی، ڕوونی، ئاشکرایی دێت، هه‌ر له‌ دوای ڕووخانی ڕێژیمی به‌عسه‌وه‌ هاته‌ ئاراوه‌ و سیاسه‌تکارانی کورد گه‌لێک ئه‌و وشانه‌یان له‌ سه‌ر زار خۆشه‌.                                                                                        
 کوردستانی نوێ، ژماره‌ 3552، سێشه‌ممه‌ 12/12/2004.[3]
 کوردستانی نوێ، ژماره‌ 3553، چوارشه‌ممه‌ 22/12/2004.[4]
 حسن العلوي، عبدالکریم قاسم، ریة بعدالعشرین، منشورات دارالزوراﺀ، لندن 1983، ص 12.[5]

Monday 20 December 2004

ئه‌وروپا، تورکیا و کورد

ئه‌وروپا، تورکیا و کورد

ئه‌مجه‌د شاکه‌لی

که‌ له‌یلا زانا، وه‌ک یه‌که‌م ژنی کورد هه‌ڵبژێردرا بۆ ئه‌ندامیه‌تیی په‌رله‌مانی تورکیا و له‌به‌رده‌م په‌رله‌مان و میدیادا، به‌ ڕه‌نگه‌کانی ئاڵای کوردستانه‌وه‌ ڕاوه‌ستا و به‌ کوردی قسه‌ی کرد و پۆلیسی تورک گرتیان و خستیانه‌ زیندانه‌وه‌، خۆی وه‌ک نموونه‌ی ژنێکی شۆڕشگێڕ و خاوه‌نهه‌ڵوێست و گرێدراوی پرسی نه‌ته‌وه‌که‌ی به‌ جیهان دایه‌ ناسین. که‌ له‌یلا زانا دوای به‌ربوونی له‌ زیندانی تورکیا، بانگهێشتنی برۆکسل کرا و له‌ به‌رده‌م په‌رله‌مانی ئه‌وروپادا خه‌ڵاتی زاخارۆفی پێ به‌خشرا، خۆی وه‌ک نموونه‌ی که‌سێک دایه‌ ناسین، که‌ پرۆپاگه‌نده‌ بۆ تورکیا و یه‌کیه‌تیی تورکیا و گۆجه‌دیموکراتییه‌که‌ی تورکیا ده‌کات. یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپایش، که‌ له‌یلا زانا بانگ ده‌کاته‌ په‌رله‌مانه‌که‌ی خۆی و گوێی لێ ده‌گرێت و ڕێگه‌ی پێده‌دات، ته‌نانه‌ت به‌ زمانی کوردیی بپه‌یڤێت، له‌به‌ر کورد ئه‌و کاره‌ ناکات، ئه‌و بۆ خه‌مڵاندن و ڕازاندنه‌وه‌ و ئارایشتکردنی تورکیا وه‌ها کارێک ده‌کات. ئه‌و، تورکیا له‌به‌رچاوی ئه‌وروپاییان ده‌ڕازێنێته‌وه‌ و خۆشک ده‌کاته‌وه‌. که‌ له‌یلا زانا باس له‌ دامه‌زراندنی پارتییه‌کی سیاسی بۆ کورد له‌ تورکیادا ده‌کات، پارتییه‌ک ساز ده‌کات، له‌گه‌ڵ سیاسه‌ت و دیدی فه‌رمیی تورکیادا هاوئاهه‌نگ و هاوبیر بێت. له‌یلا زانا، پارتییه‌ک ساز ده‌کات، که‌ خزمه‌ت به‌ یه‌کپارچه‌یی تورکیا و که‌وێکردنی پرسی کورد و مرۆڤی کورد له‌ باکووری کوردستاندا بکات. له‌یلا زانای 2004، له‌یلا زانای 1995 نییه‌. له‌یلا زانا، ئێستا هه‌ر ئه‌و ئاوازه‌ی عه‌بدوڵڵا ئوێجالان ده‌خوێنێت، که‌ له‌ ئیمرالییه‌وه‌ په‌خش ده‌کرێته‌وه‌ و قسه‌کانی ئه‌و ده‌ڵێته‌وه‌. ئوێجالان، که‌ ساڵانێک خه‌ڵکانێکی نێو گه‌ڕه‌لاوژێی ڕۆشنبیریی کوردی به‌ "عیسای مه‌سیح" و "گیڤارا" و "حوسه‌ینی که‌ربه‌لا"، نیویان ده‌برد و باسیان لێوه‌ ده‌کرد، ئێستا ده‌ڵاڵی یه‌کپارچه‌یی تورکیا و گۆجه‌دیموکراتییه‌که‌یه‌تی و تووتی ئاسا قسه‌ئیملاپێکراوه‌کانی میت و پۆلیس و ده‌سه‌ڵاتدارانی تورکیا واژوو ده‌کاته‌وه‌ و ده‌ڵێته‌وه‌. چالاکی و بزاڤه‌ سیاسییه‌کانی له‌یلا زانا و ئوێجالان و زۆرێکی هه‌وادارانی وانیش، له‌ یه‌ک سه‌رچاوه‌وه‌ هه‌ڵده‌قوڵێن و ده‌ڕژێنه‌ یه‌ک ئاوه‌ڕۆوه‌. ئوێجالان و خه‌ڵکانێکی زۆری کورد، که‌ لایه‌نگر و هه‌واداری تێزه‌کانی وین، کۆڵێک دڵیان به‌وه‌ خۆشه‌، تورکیا ببێته‌ ئه‌ندامی یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپا. ئه‌وانه‌ی وا بیر ده‌که‌نه‌وه‌، پێیانوایه‌ ئه‌گه‌ر تورکیا ببێته‌ به‌شێک له‌ ئه‌وروپا، ئیدی له‌ سیاسه‌ت و ڕه‌وتار و هه‌ڵسوکه‌وتدا وه‌ک وڵاتێکی ئه‌وروپایی کار ده‌کات و به‌ چاوێکی ئه‌وروپاییانه‌ ده‌نۆڕێته‌ پرسی کوردستان و نه‌ته‌وه‌ی کورد و پێیانوایه‌ خێروبێر به‌ سه‌ر کورددا داده‌بارێت. یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپا یانه‌یه‌کی مه‌سیحییه‌ و ته‌واوی ئه‌وروپای مه‌سیحی ده‌گرێته‌ خۆ. تورکیا بۆ ئه‌و یانه‌یه‌ وه‌ک جووجکه‌غه‌ریبه‌یه‌ک وایه‌ و جێگیربوونی له‌ نێو ئه‌واندا گه‌ڵێک سه‌خت و دژواره‌. تورکیا، هه‌رچه‌نده‌ وه‌ک ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات و قانوون، خۆ به‌ سێکولار و نائایینی ده‌داته‌ناسین و بانگاشه‌ی بۆ ده‌کات، لێ له‌ ناوه‌ڕۆکدا وڵاتێکی ئیسلامییه‌. دانیشتووانی تورکیا و باکووری کوردستانیش، که‌ ئێستا وه‌ک نه‌خشه‌ و به‌ فه‌رمیی به‌شێکه‌ له‌ تورکیا و به‌شێکی زۆری ئه‌و که‌مینه‌ نه‌ته‌وانه‌ی نێو تورکیاش وه‌ک ئایین و فه‌رهه‌نگ هه‌موو هه‌ر موسوڵمانن. ئه‌و ڕاستییه‌، هه‌ڵکردنی تورکیایه‌کی موسوڵمان له‌گه‌ڵ و له‌ نێو یانه‌یه‌کی مه‌سیحیدا(یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپا) و قایلبوونی ئه‌و یانه‌ مه‌سیحییه‌ به‌ ئه‌ندامیه‌تیی تورکیایه‌کی موسوڵمان تێیدا، سه‌ختی و دژوارییه‌ک له‌ هه‌ردوو لاوه‌ ساز ده‌کات و پێکه‌وه‌ ژیانیان له‌ هه‌ردوو لاوه‌ ده‌خاته‌ ژێر پرسیاره‌وه‌. یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپا، که‌ وه‌ک ڕواڵه‌ت یه‌کیه‌تییه‌کی ئابووری و سیاسی و فه‌رهه‌نگی و جڤاکییه‌، له‌ ناوه‌ڕۆکدا هه‌وڵدانێکه‌ بۆ سازکردنی هێزی دووه‌م و ملانێکه‌ری ئه‌مه‌ریکا و جێگری ئه‌مه‌ریکا له‌ ڕووی سیاسی و له‌شکریشه‌وه‌. یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپا، سازکردنی هێزێکی دووه‌می دوای ئه‌مه‌ریکایه‌ له‌ به‌ره‌ی ئیمپریالیزمی جیهانیدا. ئێستا ڕووسیاش دوای نه‌مانی یه‌کیه‌تیی سۆڤیێت و به‌ره‌ی ڕۆژهه‌ڵات وه‌ک هێز و بلۆکێک، ده‌یه‌وێت له‌هه‌مبه‌ر ئه‌مه‌ریکا و یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپادا، ئه‌ویش بۆ خۆی هێزێکی دیکه‌ قوت کاته‌وه‌، هه‌ر بۆیه‌ ئه‌ویش به‌رده‌وام هه‌وڵی خۆنێزیکخستنه‌وه‌ له‌ تورکیا و هیندوستان و ئه‌وانه‌ ده‌دات. ئه‌وروپا و ئه‌مه‌ریکا هه‌ریه‌ک به‌ جیا، کاتێک گه‌ره‌کیانه‌ تورکیا به‌لای خۆدا ڕاکێشن، بێجگه‌ له‌ تورکیا بۆ خۆی، ئه‌وان بیر له‌ کۆماره‌ تورکزمانه‌ موسوڵمانه‌ پڕ نه‌وت و گاز و کانزاکانی که‌ونه‌ یه‌کیه‌تیی سۆڤیێتیش ده‌که‌نه‌وه‌. به‌ هێنانی تورکیا بۆ نێو بازنه‌ی ئیمپریالیزمی ئه‌وروپا، هێنانی ئه‌و کۆمارانه‌ و ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی ئابوورییان گه‌لێک هاسان ده‌بێت، چونکه‌ ئه‌وانه‌ گرێدراوی تورکیان، چ له‌ ڕووی فه‌رهه‌نگ و زمان و چ له‌ ڕووی ئایینیشه‌وه‌. له‌ ته‌واوی ئه‌م هاوکێشه‌ جنۆکه‌ئاسانه‌دا و له‌ نێوان تورکیا و ئه‌وروپا و ئه‌مه‌ریکا و ڕووسیادا، ده‌بوو سیاسه‌تکارانی کورد، بڕێک بیریان له‌ که‌مینه‌کانی نێو ئه‌وروپا و ڕووسیا و ئه‌مه‌ریکا وڵاتانی دیکه‌ی مامه‌ندی ئه‌وان کردبایه‌وه‌. قه‌ره‌جه‌کانی ڕۆمانیا، باسکه‌کانی ئیسپانیا و فرانسا، که‌تالانه‌کانی ئیسپانیا، ئیرلاندییه‌کانی ئیرلاندی باکوور، سامه‌کانی سوێد و نۆروێژ و فینلاند، تورکه‌کانی بوڵگارستان، چێچنییه‌کانی چێچێنستانی نێو ڕووسیا، ئیندیانه‌کانی نێو ئه‌مه‌ریکا، ماورییه‌کانی نیوزیلاند، ئه‌بۆریجینه‌کانی ئه‌وسترالیا و...که‌ نمووگه‌لێکی زیندوون، هه‌میشه‌ مه‌ترسیی تواندنه‌وه‌ و هه‌وڵی تواندنه‌وه‌یان له‌ سه‌ر بووه‌ و له‌ سه‌ره‌. ئه‌مه‌ریکا، ئه‌وروپا، ئه‌وسترالیا، نیوزیلاند، که‌ هه‌موویان له‌ نێو یه‌ک بازنه‌ی فه‌رهه‌نگی و بیر و سیاسه‌ت و فه‌لسه‌فه‌دان، هه‌میشه‌ هه‌وڵی سڕینه‌وه‌ی جیاوازییه‌کانیان داوه‌ و ده‌ده‌ن. ئه‌وان فه‌رهه‌نگی زاڵی خۆیان به‌ سه‌ر ئه‌و که‌مینانه‌دا ده‌سه‌پێنن و هه‌وڵی سڕینه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگه‌ جیاوازه‌کانی ئه‌وان ده‌ده‌ن. ئه‌وروپا ده‌یه‌وێت، یه‌کفه‌رهه‌نگی و یه‌کشێوه‌یی و یه‌کسیاسه‌تی له‌ نێو یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپادا بئافرێنێت. ئه‌گه‌ر تورکیا ببێته‌ ئه‌ندامی یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپا،  داهاتووی کورد و باکووری کوردستان، هه‌رگیز له‌و که‌مینانه‌ی نێو ئه‌وروپا باشتر نابێت. یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپا به‌ تورکیای ئه‌ندامیشییه‌وه‌(ئه‌گه‌ر وه‌رگیرا)، ئه‌وده‌می هه‌موو ده‌نگ و داخوازییه‌کی کورد بۆ جوێبوونه‌وه‌ و سه‌رخۆبوون و ئازادی و ڕزگاری ده‌مکوت ده‌که‌ن و داده‌پڵۆسن. ته‌واوی سیاسه‌تی دژه‌کورد و وێرانکردنی کوردستان، که‌ ده‌وڵه‌تی تورکیای که‌مالیست پێڕۆی کردووه‌ و ده‌کات، به‌به‌رچاوی ئه‌مه‌ریکا و ئه‌وروپاوه‌ کراوه‌ و ده‌کرێت. تورکیا گه‌وره‌ترین وه‌رگری کۆمه‌کی له‌شکریی ئه‌مه‌ریکایه‌. تورکیا به‌ هۆی نێزیکی و هاوسێیه‌تیی یه‌کیه‌تیی سۆڤیێت له‌ سه‌رده‌مێکدا و بوونی له‌ نێو خۆرهه‌ڵاتی ناڤیندا، جێگه‌یه‌کی ستراتیژی و گه‌لێک گرنگی هه‌بووه‌. له‌ سه‌رده‌می جه‌نگی سارددا و به‌رده‌وام، فره‌ترین و باڵاترین جۆری کۆمه‌کی له‌شکریی وه‌رگرتووه‌. له‌ ساڵی 1984دا ئه‌وه‌ش گۆڕا و ئه‌و ڕێژه‌ فره‌تر به‌رز بووه‌وه‌. ته‌نێ له‌ سه‌رده‌می کلینتندا کۆمه‌کی له‌شکریی ئه‌مه‌ریکا بۆ تورکیا چوار هێنده‌ی کۆمه‌که‌کانی هه‌موو ساڵانی سه‌رده‌می جه‌نگی سارد، به‌رز بووه‌وه‌. ئه‌و کۆمه‌کانه‌ش شتی زۆر گرنگ و دژوار بوون. نوام چۆمسکی ده‌ڵێت:"ئه‌مه‌ریکا 80%ی چه‌کی له‌شکری تورکیای دابین ده‌کرد و ئه‌و چه‌کانه‌ش ده‌مانچه‌ نه‌بوون، به‌ڵکه‌ بێگومان فڕۆکه‌ی جه‌نگی و تانک و ڕاوێژکاریی له‌شکری و شتی دیکه‌ بوون. بۆچی؟ هۆی ئه‌و کۆمه‌که‌ ئه‌وه‌ بوو، که‌ تورکیا له‌و ترۆپکه‌ ساڵانه‌دا، له‌ کۆتایی نه‌وه‌ده‌کانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا و له‌ سه‌رده‌می کلینتندا، تێرۆری ده‌وڵه‌تیی دژ به‌ کورد، که‌ نێزیکه‌ی چواریه‌کی دانیشتووان پێکدێنن، پێڕۆ ده‌کرد. حوکوومه‌تی تورکیا جه‌نگێکی مه‌زنی له‌ دژ ده‌کردن"[1]. ئه‌مه‌ریکا له‌ هه‌مبه‌ر سیاسه‌تی سه‌ددام حوسه‌ینی دژ به‌ کورد و ئیسرائیلی دژ به‌ فلستنییانیش ئه‌و سیاسه‌ته‌ی پێڕۆ ده‌کرد. چۆمسکی ئه‌مه‌ریکا وه‌ک نموونه‌ ده‌هێنێته‌وه‌، لێ لانکی دیموکراتی و مافی مرۆڤ(ئه‌وروپا و یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپا)یش له‌هه‌مبه‌ر تورکیا و عیراقدا وایان کردووه‌. ئه‌وان چاوپۆشییان له‌ ته‌واوی سیاسه‌ته‌کانی سه‌ددام حوسه‌ین و تورکیای دژ به‌ کورد و ئیسرائیلی دژ به‌ فلستینییان کردووه‌ و کاتێک، که‌ بۆ خۆیان پێویست بووبێت و به‌ قازانجی خۆیان بووبێت، باسیان لێ کردووه‌ و کاتێکیش پێویست نه‌بووبێت مته‌قیان لێ کردووه‌. ئه‌و ئازادی مرۆڤ و مافی مرۆڤ و ئازادی ڕاده‌ربڕین و ئازادی زمان و فه‌رهه‌نگه‌ی، که‌ وڵاتانی ئه‌وروپا و یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپا باسی لێوه‌ ده‌که‌ن و ده‌یکه‌نه‌ به‌ڵگه‌ بۆ نامرۆڤیی هه‌ندێک ڕێژیم و پێشلکردن و چه‌وساندنه‌وه‌ی که‌مینه‌کان، ته‌نێ له‌ کاتی دژایه‌تی و ناکۆکیی به‌رژه‌وه‌نده‌کانی خۆیاندا له‌گه‌ڵ وڵاتانی دیکه‌دا، به‌کاری ده‌به‌ن و که‌ ئه‌و وڵاتانه‌ش هاتنه‌ ڕیزی خۆیانه‌وه‌ و بوون به‌ به‌شێک له‌ سیاسه‌ت و نه‌خشه‌ی خۆیان، ئیدی ئه‌و باسانه‌ بۆ ئه‌وان گرنگ نییه‌ و گوێی خۆیانی لێ که‌ڕ ده‌که‌ن و چاوی خۆیانی لێ کوێر ده‌که‌ن. کورد ده‌بێ چاوه‌نۆڕی هه‌ر ئه‌و جۆره‌ هه‌ڵوێسته‌ بێت و چ هیوایه‌کی به‌ یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپا نه‌بێت. یه‌کیه‌تیی ئه‌وروپا ئه‌گه‌ر به‌رنامه‌ و نه‌خشه‌یه‌کی بۆ کورد و باکووری کوردستان هه‌بێت، ئه‌وا ته‌نێ به‌رنامه‌ و نه‌خشه‌ی ده‌سته‌مۆکردن و فێره‌ گوێڕایه‌ڵی و کوشتنی گیانی سه‌ربه‌خۆیی و شۆڕشگێڕی و یاخیبوونی کوردی پێیه‌ و هیچی دیکه‌.                                                                                                  

20/12/2004       



[1] نعوم تشومسکی، القوه‌ والارهاب جذورهما فی الثقافة الامریکیة‌، تحریر جون جنکرمان و تاکی مساکازو، ترجمة ابراهیم یحیی الشهابي، دارالفکر، دمشق 2003، ص80.

Wednesday 15 December 2004

یادێک له‌ گه‌وره‌مامۆستایه‌ک

یادێک له‌ گه‌وره‌مامۆستایه‌ک

ئه‌مجه‌د شاکه‌لی

دوای نیوه‌ڕۆی به‌هارێکی گه‌رمی به‌غدا، که‌ وانه‌که‌مان ته‌واو بوو و زه‌نگی پشوو لێیدا، هه‌موو به‌ په‌له‌ بووین بۆ وه‌ده‌رکه‌وتن و ته‌نێ  چاوه‌نۆڕی چوونه‌ده‌ره‌وه‌ی مامۆستا بووین. ئه‌و وه‌ده‌رکه‌وت و هه‌موو ئێمه‌ش وه‌ده‌رکه‌وتین. منیش یه‌کێک بووم له‌وان. ماوه‌یه‌کی زۆر بوو پرسیارێک، که‌ تایبه‌ت بوو به‌ مامۆستا و هه‌ر ئه‌ویش ده‌یتوانی وه‌ڵامم بداته‌وه‌، مێشکمی بارگران کردبوو و وه‌دووی وه‌ڵامه‌که‌یدا ده‌گه‌ڕام و هه‌ر ڕێکنه‌ده‌که‌وت لێی بپرسم. ئه‌وده‌مه‌م به‌ ده‌رفه‌تم زانی و خۆم لێی نێزیک کرده‌وه‌ و هه‌ر له‌به‌ر ده‌رگای پۆله‌که‌دا پرسیاره‌که‌م لێ کرد: مامۆستا له‌ یه‌کێک له‌ کتێبه‌کانتدا"انهیار نظریة الراسمالیة‌ المخططة‌(داڕووخانی تیۆری سه‌رمایه‌داریی نه‌خشه‌دار)"، واژه‌یه‌کی تێدایه‌ به‌ نێوی ئه‌ریستۆکراتیی کارگه‌ری"الارستقراطیة‌ العمالیة"، که‌ کارگه‌ر کارگه‌ره‌، ئیدی چۆن ده‌بێته‌ ئه‌ریستۆکرات، حه‌ز ده‌که‌م بۆم ڕوون بکه‌یته‌وه‌، که‌ مه‌به‌ستت چییه‌ له‌وه‌ و ئه‌و ئه‌ریستۆکراتییه‌ چۆن په‌یدا ده‌بێت؟ مامۆستا قۆڵی چه‌پی له‌ قۆڵی ڕاستم توند کرد و له‌به‌ر ده‌رگای پۆله‌که‌ی خۆمانه‌وه‌، که‌ له‌ نهۆمی سێیه‌م بوو، به‌ پلیکانه‌کاندا هاتینه‌ نهۆمی دووه‌م و هاتینه‌ نهۆمی یه‌که‌م و هاتینه‌ نێو حه‌وشه‌ و باخچه‌که‌ و به‌ره‌و به‌ر ده‌رگای حه‌وشه‌ ڕۆیشتین و له‌ ده‌رگای حه‌وشه‌ وه‌ده‌رکه‌وتین و له‌ جاده‌که‌ په‌ڕینه‌وه‌ و له‌ ده‌رگای کۆلێژی قانوون و سیاسه‌ت وه‌ژوورکه‌وتین و به‌نێو باخچه‌ و حه‌وشه‌که‌دا ڕۆیشتین و تا گه‌یشتینه‌ به‌ر ده‌رگای پۆلێک، که‌ مامۆستا له‌وێ ده‌بوو وانه‌ی هه‌بێت، ئه‌و هه‌ر باسی ئه‌و بابه‌ته‌ی بۆ ده‌کردم، که‌ لێم پرسیبوو و وه‌ڵامی پرسیاره‌که‌می ده‌دایه‌وه‌ و نموونه‌ی بۆ ده‌هێنامه‌وه‌. که‌ زه‌نگی ده‌ستپێکردنه‌وه‌ی وانه‌ی ئێمه‌ لێیدا، ئه‌وجا پێی گوتم: "ئێستا هه‌ردووکمان وانه‌مان هه‌یه‌ و ده‌بێ بڕۆین، هیوادارم تێگه‌یشتبیت، ئه‌گه‌ر نا ئه‌وا جارێکی دیکه‌ ئه‌و باسه‌ ده‌که‌ینه‌وه‌ و باشتر بۆت ڕوون ده‌که‌مه‌وه‌". سوپاسم کرد و به‌ هه‌ڕا ئه‌و هه‌موو ڕێگه‌یه‌م بڕی و خۆم گه‌یانده‌وه‌ پۆل و وانه‌که‌م.که‌ له‌ جێگه‌که‌ی خۆم دانیشتم و گوێم بۆ مامۆستاکه‌ی دیکه‌م ڕاده‌دێرا، بیرم له‌ مامۆستا ده‌کرده‌وه‌ و قسه‌کانی ویم له‌ گوێدا ده‌زرنگانه‌وه‌. ئه‌و ئه‌وه‌ی فێر کردم، که‌ سه‌ران و سه‌رکرده‌ کرێکارییه‌کان، کاتێک که‌ به‌ پلیکانه‌ی سه‌ندیکادا هه‌وراز هه‌ڵده‌کشێن و ده‌بنه‌ خودانی ملیوانی سپی و له‌ پشت مێزه‌وه‌ داده‌نیشن و پاره‌یان ده‌که‌وێته‌ بنده‌ست و له‌ ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ نێزیک ده‌بن، ئیدی توێژی چینه‌که‌ی خۆیان فڕێ ده‌ده‌ن و ده‌خزێنه‌ نێو چینێکی دیکه‌وه‌ و ده‌بنه‌ ده‌وڵه‌مه‌ندان و ده‌ستڕۆیشتووانی ئه‌و چینه‌ و ئه‌وده‌م ئیدی له‌ کارگه‌ری ده‌رده‌چن و ده‌بنه‌ ئه‌ریستۆکراتی کارگه‌ری.                                                                                                            
ڕۆژێکی یه‌کێک له‌ خوێندکاره‌کان له‌ باره‌ی پرسێکی ئابوورییه‌وه‌ پرسیارێکی له‌ مامۆستا کرد و گوتی، که‌ دوکتۆر عه‌بدوڕه‌سوول سه‌لمان(عبدالرسول سلمان) واده‌ڵێت و ده‌مه‌وێ بۆچوونی تۆ له‌و باره‌یه‌وه‌ بزانم! عه‌بدوڕه‌سوول سه‌لمان، مامۆستای بابه‌تی ئابووری نێوده‌وڵه‌تی(الاقتصادالدولي) بوو و دوکتۆرای له‌و ڕشته‌یه‌دا له‌ ئه‌ڵمانیای ڕۆژهه‌ڵات وه‌رگرتبوو. مامۆستاش دوکتۆرای نه‌بوو. پرسه‌ ئابوورییه‌که‌ش ئه‌وه‌ بوو، که‌ عه‌بدوڕه‌سوول سه‌لمان گوتبووی، که‌ عیراق دارخورمای زۆره‌ و خورمایه‌که‌ی زۆر وه‌به‌رهه‌م ده‌هێنێت. ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ چیندا پێوه‌ندی باش بێت و بازرگانی و گۆڕینه‌وه‌ی ئابووری و کاڵا هه‌بێت و عیراق خورما بۆ چین بنێرێت و دانیشتووانی چینیش، که‌ یه‌ک ملیارد مرۆڤن ئه‌گه‌ر هه‌ریه‌که‌و یه‌ک دانه‌ خورمایان به‌ر بکه‌وێت، ئه‌وا ده‌کاته‌ ئه‌وه‌ی، که‌ عیراق یه‌ک ملیارد خورما ده‌فرۆشێته‌ چین و به‌وه‌ش قازانجێکی باش ده‌کات و پاره‌یه‌کی باش بۆ عیراق دێته‌وه‌. مامۆستا گوتی:"عبدالرسول سلمان مایعرف الفباءالاقتصاد.." واته‌: "عه‌بدوڕه‌سوول سه‌لمان ئه‌لفبێی ئابووری نازانێت و..." و ئه‌وجا وه‌ڵامی پرسیاری خوێندکاره‌که‌ی به‌ بۆچوونی خۆی دایه‌وه‌.                                                                                                              
جارێکی وه‌ژوورکه‌وت و ژووره‌که‌ پڕ بوو له‌ ته‌پوتۆز. ته‌خته‌ڕه‌شه‌که‌ پێسکرابوو و زۆر شتی له‌ سه‌ر نووسرابوو و هه‌وڵی سڕینه‌وه‌ و پاکردنه‌وه‌ی درابوو و تۆزی گه‌چی ته‌باشیره‌کان ژووره‌که‌ی قانگدابوو. ته‌خته‌کانی، که‌ له‌ سه‌ری داده‌نیشتین، هه‌ریه‌که‌و ڕوویان له‌ جێگه‌یه‌ک کردبوو و بۆنی دووکه‌ڵی جگه‌ره‌ مرۆڤی کاس و هێڕ ده‌کرد. ده‌نگه‌ده‌نگ و هه‌رای خوێندکاره‌کان له‌ ده‌رێی پۆله‌که‌شه‌وه‌ ده‌هاته‌ گوێ. له‌ وه‌ها کاتێکدا وه‌ژوورکه‌وت و به‌ سه‌ر ئه‌و هه‌موو شتانه‌دا هات. هه‌موو له‌ شوێنی خۆمان ڕاوه‌ستاین وشکبووین و که‌س فززه‌ی لێوه‌ نه‌هات. ده‌یویست بزانێت چی ڕوویداوه‌ و بۆ وا بووه‌. له‌ یه‌ک دووانێکی پرسی و ئه‌وانیش گوتیان، که‌ هه‌روا گاڵته‌ و شۆخیی کراوه‌ و هیچی نائاسایی ڕووی نه‌داوه‌. پێی گوتین، که‌ ته‌خته‌ی دانیشتنه‌کانمان وه‌ک خۆیان لێ که‌ینه‌وه‌ و ته‌خته‌ڕه‌شه‌که‌ پاکژ که‌ینه‌وه‌ و په‌نجه‌ره‌کان بکه‌ینه‌وه‌ تا هه‌وای نێو ژووره‌که‌ بگۆڕێت و ئه‌و ته‌پوتۆزه‌ ده‌رچێته‌ ده‌رێ و بۆ خۆیشمان له‌ به‌ر ده‌رگای ژووره‌که‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ بۆ ماوه‌ی ده‌ پازده‌ خوله‌کێک ڕاوه‌ستین تا هه‌موو باره‌که‌ ئارام ده‌بێته‌وه‌ و ئه‌وجا بێینه‌وه‌ ژوورێ. بۆ خۆیشی له‌گه‌ڵماندا له‌ ده‌رێی پۆله‌که‌ ڕاوه‌ستا. پاش ده‌ پازده‌ خوله‌که‌که‌ پێی گوتین، که‌ وه‌ژوورکه‌وین. که‌ هه‌موو دانیشتین و بێده‌نگیی باڵی به‌ سه‌ر هه‌موواندا کێشابوو، چاوی به‌ نێو هه‌مووماندا گێڕا و سه‌یری یه‌کبه‌یه‌کمانی کرد و گوتی:"هم چنا شباب مثلکم و..."واته‌: ئێمه‌ش وه‌ک ئێوه‌ گه‌نج بووین و..".                                                                                                              
جارێکی کتێبێکی خۆی، که‌ وه‌ک کتێبی خوێندن پێی ده‌گوتینه‌وه‌، له‌ ته‌واوبووندا بوو و گه‌یشتبووینه‌ دوالاپه‌ڕه‌کانی، پرسیاری ئه‌وه‌مان لێکرد، که‌ ئایا کتێبی دوای ئه‌وه‌مان چی ده‌بێت، گوتی:"کتێبچه‌یه‌کی بچووکه‌، پاش چه‌ند ڕۆژێکی دیکه‌، که‌ له‌ چاپخانه‌ ده‌رچوو،ده‌تانده‌مێ". پاش چه‌ند ڕۆژه‌که‌، کتێب هاتوو و که‌ به‌ سه‌رماندا دابه‌ش کرا، کتێبێکی ئه‌ستووری 400 لاپه‌ڕه‌ و پتر ده‌بوو. پێمان گوت، مامۆستا تۆ گوتت، که‌ کتێبچه‌یه‌کی گچکه‌یه‌، ئه‌ویش پێکه‌نی و گوتی:"ئه‌ی ئه‌وه‌ نییه‌ وایه‌!".                                                                                                   
مامۆستا، مامۆستا ئیبراهیم کوببه‌(إبراهیم کبة‌) بوو و منیش ئه‌وده‌می له‌ پۆلی سێیه‌می کۆلێژی ئابووری بووم له‌ زانستگه‌ی به‌غدایێ. مامۆستا وانه‌ی ڕێبازه‌ئابوورییه‌کان"المذاهب الاقتصادیة‌"ی پێ ده‌گوتینه‌وه‌. مامۆستا کوببه‌، یه‌کێک بوو له‌و مامۆستایانه‌ی، که‌ له‌ ماوه‌ی خوێندنی ساڵانی زانستگه‌مدا، له‌ هه‌موو مامۆستاکانی دیکه‌م زیاتر خۆشم ده‌ویست و پێموابوو ئه‌گه‌ر له‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ی له‌و ساڵانه‌دا وانه‌یان پێ ده‌گوتمه‌وه‌ زیره‌کتر و تواناتر نه‌بووبێت، ئه‌وا له‌ هه‌ره‌ زیره‌کترین و تواناترینیان بوو. مامۆستا کوببه‌ ساڵی 1919 له‌ شاری نه‌جه‌ف له‌دایک بووه‌. له‌ ژینگه‌یه‌کی نیشتمانپه‌روه‌رانه‌دا و به‌ هه‌ستی وڵاتپارێزی په‌روه‌رده‌ بووبوو و پێگه‌یشتبوو. بڕوای به‌  کاریگه‌ری و گرنگیی ڕۆڵی جه‌ماوه‌ر وه‌ک چێکاری مێژوو هه‌بوو و هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای ژیانییه‌وه‌ بڕوای به‌ سۆسیالیزم و مارکسیزم و کۆمۆنیزم هه‌بوو.  که‌ له‌ نێوان پێته‌خته‌کانی ئه‌وروپا و وڵاتانی عه‌ره‌بدا و به‌ تایبه‌ت، پاریس و له‌نده‌ن و مه‌درید و قاهیره‌دا هاتوچۆی ده‌کرد، پێوه‌ندی ڕاسته‌وخۆی له‌گه‌ڵ ئه‌و هزره‌دا په‌یدا کرد و له‌گه‌ڵیدا ژیا و تێکه‌ڵاوی بوو. کوببه‌ دژی ڕێژیمی پاشایه‌تیی عیراق بوو و دوای ساڵانێکی زۆر له‌ ده‌رێی وڵات، له‌ 1952دا گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ به‌غدا. ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌وده‌مه‌ی عیراق زۆر دژایه‌تیی کوببه‌یان ده‌کرد و له‌ ماڵ و جێگه‌ی کاردا ڕاوه‌دوو ده‌نرا. ئه‌وده‌می کوببه‌ له‌ دانان و گه‌ڵاڵه‌کردنی په‌یمانی به‌ره‌ی یه‌کیه‌تیی نیشتمانیی(جبهة‌ الاتحاد الوطني) ساڵی 1957دا به‌شدار بوو و پێوه‌ندی ڕاسته‌وخۆیشی به‌ بزاڤی دیموکراتیی عیراقییه‌وه‌ هه‌بوو. دوای کوودێتای 14ی ته‌ممووزی 1958، له‌ یه‌که‌م حوکوومه‌تی نیشتمانیی عیراقدا کوببه‌ وه‌زاره‌تی بازرگانیی پێ سپێردرا و بریکاریی وه‌زاره‌تی نه‌وت و وه‌زاره‌تی بیرازی کشتوکاڵییشی پێ سپێردرا و له‌ نه‌هێشتنی دابڕان و چێکردنی پێوه‌ند له‌گه‌ڵ وڵاتانی سۆڤیێت و ئه‌ڵمانیای ڕۆژهه‌ڵات و چیندا، ڕۆڵی سه‌ره‌کی بینی و ته‌نانه‌ت جه‌ماوه‌ر به‌ دروشمی ئیبراهیم کوببه‌ بۆ پێشه‌وه‌، دیموکراتی و ئاشتییه‌(براهیم کبة‌ للأمام ... دیمقراطیة‌ وسلام)ه‌وه‌ پێشوازییان لێ ده‌کرد. کوببه‌ له‌ هه‌ندێک له‌ سیاسه‌ته‌کانی عه‌بدولکه‌ریم قاسم ناڕازی بوو، هه‌ربۆیه‌ چه‌ندین جار داوای ده‌ستله‌کارکێشانه‌وه‌ی کرد و قاسمیش پێی قایل نه‌بوو. تا ناوه‌ندی 1960، ئیدی کوببه‌ به‌ گه‌رمه‌وه‌ به‌شداریی بزاڤی ئاشتیخوازان و کاری ئه‌کادیمی و و وانه‌گوتنه‌وه‌ و توێژینه‌وه‌ی له‌ زانستگه‌ی به‌غدادا کرد و ئه‌و کاته‌ش له‌ ڕێکخستنه‌کانی  حیزبی کۆمۆنیستی عیراقدا کاری ده‌کرد و زۆر توند، گرێدراوی بیروباوه‌ڕ و پاراستنی حیزب و دیموکراسی و دژایه‌تی نه‌یارانی گه‌ل و به‌عسییان بوو و که‌سایه‌تییه‌کی بڕیارده‌ر و توانای هه‌بوو.  ساڵی 1963 و دوای کوودێتای به‌عس و ڕووخانی ڕێژیمی قاسم، کوببه‌ خرایه‌ زیندانه‌وه‌ و ساڵی 1966 به‌ فه‌رمانی سه‌رۆککۆمار ئازاد کرا. له‌و کاته‌وه‌ ده‌ستی به‌ کاری مامۆستایه‌تیی له‌ زانستگه‌دا کرده‌وه‌ و تا ساڵی 1977 به‌رده‌وام بووه‌ و ئیدی حوکوومه‌تی به‌عس له‌کار وه‌ده‌ری نا. پاش ساڵانێکی زۆری مامۆستایی و خه‌رمانێک ئه‌زموون و پێگه‌یاندنی هه‌زاران خوێندکار و نووسینی ده‌یان کتێب و په‌خشکردنه‌وه‌ی سه‌دان گوتار و سه‌دان سه‌مینار و سه‌دان لێکۆڵینه‌وه‌ و توێژینه‌وه‌ی ئابووری و سیاسی و به‌شداربوون له‌ دانانی نه‌خشه‌ی ئابووری و کۆڵێک چالاکی دیکه‌دا، ڕۆژێکیان که‌ دێته‌ ژووری وانه‌گوتنه‌وه‌وه‌ ده‌بینێت له‌ سه‌ر دیواری ژووره‌که‌ دروشمی "ئه‌وی کار نه‌کات شه‌ره‌فی نییه‌: من لا یعمل لا شرف له"، که‌ دروشمێکی به‌عسییه‌کان بوو، هه‌ڵواسراوه‌ و ئه‌ویش که‌ ده‌یبینێت، ده‌سبه‌جێ پێی په‌ست ده‌بێت و ده‌ڵێت:"ئه‌مه‌ قسه‌یه‌کی قۆڕ و درۆیه‌ و بۆ خه‌ڵکی بێده‌سه‌ڵات و نه‌دار به‌کار ده‌برێت، که‌ مرۆڤ کاری ده‌ستنه‌که‌وێت و بێکار بێت چ بکات، ئه‌وه‌تا هه‌زاران خه‌ڵکی خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات هیچ کارێک ناکه‌ن و خۆیشیان به‌ شه‌ریف داده‌نێن". ئیدی ئه‌و قسه‌یه‌ی ده‌گاته‌وه‌ ده‌سه‌ڵات و ده‌ڵێن پاش ئه‌وه‌ و له‌ سه‌ر ئه‌و قسه‌یه‌ی له‌کار ده‌ری ده‌که‌ن. کوببه‌ به‌ درێژایی ژیانی دژی ڕێژیمی به‌عس و بیروباوه‌ڕی شۆڤینیزم بوو و هه‌میشه‌ له‌ به‌ره‌ی گه‌لدا بوو و هه‌رده‌م بڕوای به‌ مارکسیزم و سۆسیالیزم بوو. کوببه‌، ڕۆژی سێشه‌ممه‌ 26/10/2004، کۆچی دوایی کرد و له‌ پاش خۆی  چه‌ندین لێکۆڵینه‌وه‌ی زانستیی گرانبه‌ها و پڕبایه‌خی له‌ بواری زانستی ئابووری سیاسی و بیر تیۆری ئابووریدا به‌جێهێشتووه‌. چه‌ند نموونه‌یه‌کیان ئه‌مانه‌ن:                                                 
قه‌یرانی بیری ئابووری/ أزمة‌ الفکر الاقتصادي _ 1953
واتای ئازادی/ معنى الحریة _ 1954
شیکردنه‌وه‌ی مه‌کارسیزم/ تشریح المکارثیة‌ _ 1954
ده‌ره‌به‌گایه‌تی له‌ عیراق/ الاقطاع في العراق _ 1957
له‌مه‌ڕ هه‌ندێک چه‌مکی بنه‌ڕه‌تیی له‌ سۆسیالیزمی زانستیدا/ حول بعض المفاهیم الاساسیة‌ في الاشتراکیة‌ العلمیة – 1960
داڕووخانی تیۆریی سه‌رمایه‌داری نه‌خشه‌بۆدانراو/ انهیار نظریة‌ الرأسمالیة المخططة‌ _ 1960
مارکسیزم و جه‌نگی ئیمپریالیزم/ المارکسیة‌ والحرب الامبریالیة‌ _ 1960
پراگماتی و فه‌لسه‌فه‌ی زانستی/ البراغماتیة والفلسفة‌ العلمیة‌ _ 1960
ئیمپریالیزم چییه‌/ ماهیة الامبریالیة‌ _ 1961
شیکردنه‌وه‌ی کۆسمۆپلیتیزم/ تشریح الکوسموبولیتیة _ 1961
ئه‌مه‌یه‌ ڕێگه‌ی 14ی ته‌ممووز/ هذا هو طریق 14 تموز _ 1969
لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ مێژووی ئابووری و بیری ئابووری/ دراسات في تاریخ الاقتصاد والفکر الاقتصادي _ 1970
سه‌رمایه‌داری وه‌ک سیستم/ الرأسمالیة نظاما _ 1972
کێشه‌کانی گاڵه‌ له‌ سه‌رمایه‌دا لای مارکس/ مشاکل الجدل في الرأسمال لمارکس _ 1979

یادی مامۆستام ئیبراهیم کوببه‌، هه‌میشه‌ به‌خێر و گیانی شاد و ئارام بێت.                                                                  
 
15/12/2004

Monday 6 December 2004

کوردی ده‌ره‌وه‌ و هه‌ڵبژاردن "وه‌ڵامی پرسیاره‌کانی حه‌فته‌نامه‌ی ئاسۆ"

کوردی ده‌ره‌وه‌ و هه‌ڵبژاردن
"وه‌ڵامی پرسیاره‌کانی حه‌فته‌نامه‌ی ئاسۆ"


حه‌فته‌نامه‌ی ئاسۆ له‌ کوردستان(سلێمانی) ده‌رده‌چێت. کاک مه‌هدی ئه‌بووبه‌کر زه‌نگنه‌، که‌ له‌و حه‌فته‌نامه‌یه‌دا کار ده‌کات، ئه‌م چوار پرسیارانه‌ی خواره‌وه‌ی له‌ 5/12/2004دا بۆ ناردم و منیش به‌رسڤیانم دایه‌وه‌. پاشتر وه‌ڵامه‌کان وه‌ک ڕاپۆرتێک، له‌ ژێر سه‌ردێڕی "کورده‌کانی ده‌ره‌وه‌ و هه‌ڵبژاردن"، له‌گه‌ڵ وه‌ڵامی چه‌ند که‌سێکی دیکه‌دا، به‌ دوو به‌ش، له‌ ژماره‌ 35ی ڕۆژی سێشه‌ممه‌ی 14/12/2004 و ژماره‌ 36ی ڕۆژی سێشه‌ممه‌ی 21/12/2004، له‌ لاپه‌ڕی 10دا، بڵاو کرانه‌وه‌.                                       
ئه‌مجه‌د شاکه‌لی


ئاسۆ: ئایا به‌شداری کورد له‌ ده‌ره‌وه‌ کاریگه‌ریی بۆ سه‌ر زیادکردنی ده‌نگی لیستی کوردستان ده‌بێت له‌ عیراقدا؟
شاکه‌لی: له‌ ده‌رێی کوردستان و به‌ تایبه‌ت له‌ ئه‌وروپا، خه‌ڵک زۆرجاران هه‌ر به‌لای سندووقی ده‌نگدانیشدا ناڕۆن و ئاره‌زووی ده‌نگدانیان نییه‌. له‌ ئه‌وروپا به‌وانه‌ی ده‌نگ ناده‌ن ده‌ڵێن:"ڕاکشاوانی سه‌ر قه‌نه‌فه‌کان"، واته‌: بۆ خۆیان له‌ ماڵه‌وه‌ ڕاده‌کشێن و ده‌نوون و ناچن ده‌نگ بده‌ن. ژماره‌ی کوردی ئه‌وروپا و ده‌رێی کوردستان که‌م نین و ڕه‌نگه‌ خۆ بده‌ن له‌ میلیۆن و زیاتریش. ئه‌گه‌ر به‌شێکی زۆری ئه‌مانه‌ ده‌نگ بده‌ن، دیاره‌ کاریگه‌ری له‌ سه‌ر زیادکردنی ده‌نگی لیستی کوردستان ده‌بێت، به‌ڵام ئایا ئه‌و خه‌ڵکه‌ی ده‌ره‌وه‌ بڕوایان به‌و ده‌نگدانه‌ هه‌یه‌؟ ئایا ده‌نگ ده‌ده‌ن؟ ئه‌مه‌ پرسیارێکه‌، هه‌ر تاکێکی کوردی ده‌ره‌وه‌ هه‌ریه‌که‌و به‌ جۆرێک وه‌ڵامی ده‌داته‌وه‌. من به‌شبه‌حاڵی خۆم، نه‌ بڕوام به‌ ده‌نگدان هه‌یه‌ و نه‌ ده‌نگیش ده‌ده‌م.

ئاسۆ: چۆن ده‌ڕواننه‌ ئه‌و ده‌نگانه‌ی له‌ ده‌ره‌وه‌ که‌ داوا ده‌که‌ن کورد به‌شداریی هه‌ڵبژاردنه‌کانی عیراق نه‌کات؟
شاکه‌لی: زۆرینه‌ی کوردی ده‌ره‌وه‌ و من بۆ خۆیشم یه‌کێکم له‌وان، که‌ داوا ده‌که‌ن کورد به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کانی عیراقدا نه‌کات، له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌، کوردستان به‌ به‌شێک له‌ عیراق نازانن و عیراقاندنی کوردستان و گرێدانه‌وه‌ی به‌ عیراق و ڕاکردن وه‌دووی عیراقدا له‌ لایه‌ن سه‌رکرده‌یه‌تیی سیاسیی کورده‌وه‌، به‌ کارێکی نه‌باش و سووکایه‌تیی به‌ پرسی کورد و خواستی جه‌ماوه‌ر و خه‌ڵکی کورد ده‌زانن. هه‌ر له‌و سۆنگه‌شه‌وه‌ فیدرالییش هه‌روا ده‌بینن و به‌ سووکایه‌تیپێکردن به‌ خواستی گه‌لی کوردی داده‌نێن. کورد ده‌بوو هه‌وڵی لێکترازاندن و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی عیراقی دابا نه‌ک دروستکردنه‌وه‌ و پاراستنی وه‌ک خاکێکی یه‌کپارچه‌. کورد ده‌بوو هه‌وڵی خۆجیاکردنه‌وه‌ی له‌ عیراق دابا نه‌ک خۆپێوه‌گرێدانی. سه‌رباری ئه‌وانه‌ش، هێشتا که‌رکووک و مووسڵ و خانه‌قین و شاره‌بان و مه‌نده‌لی و به‌دره‌ و...ئه‌و ده‌ڤه‌رانه‌ی کوردستان نه‌خراونه‌ته‌وه‌ سه‌ر کوردستان، ئیدی خه‌ڵک بۆ ده‌نگ بدات! من ڕێزی ئه‌و کورده‌ ده‌گرم، که‌ به‌شداریی هه‌ڵبژاردنی عیراق ناکات و خۆشه‌ویستیم بۆی هه‌یه‌ و بۆ خۆیشم دژی ده‌نگدانم.

ئاسۆ: ئایا دروستکردنی لیستی هاوبه‌ش له‌ سه‌ر ئێستای کوردستان و عیراق له‌ به‌رژه‌وه‌ندی کورده‌ یان له‌ به‌رژه‌وه‌ندی پارته‌کانی کوردستان؟
 شاکه‌لی: سه‌رکرده‌یه‌تیی سیاسیی کورد، که‌ بڕوای به‌ فیدرالی و یه‌کیه‌تیی خاکی عیراق و چاره‌سه‌رکردنی پرسی کورده‌ له‌ نێو عیراق و له‌گه‌ڵ عیراقییاندا، ڕه‌نگه‌ به‌ به‌شداربوونیان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کانی عیراقدا وه‌ک یه‌کده‌نگ و یه‌کلیست، شتێکی خراپ نه‌بێت و به‌و جۆره‌ کاریگه‌رییه‌کی باشتریان هه‌بێت، وه‌لێ له‌ سه‌ر ئاستی کوردستان و به‌ یه‌ک لیست، هه‌رگیز کارێکی باش نییه‌ و دژی سه‌ره‌تاییترین پرنسیپه‌کانی دیموکراتییه‌ و دژی خواست و ئازادی ڕاده‌ربڕینی خه‌ڵکی کورده‌ و دژی "ململانێی حیزب" و "کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی" و ...ئه‌وانه‌یه‌، که‌ سه‌رکرده‌یه‌تیی سیاسیی کورد، بۆ خۆی بانگاشه‌ی بۆ ده‌کات. ئه‌و یه‌کلیستییه‌، ته‌نێ له‌ ترسی دۆڕانی ده‌سه‌ڵات و له‌ ترسی هاتنه‌پێشه‌وه‌ی خه‌ڵکی دیکه‌ و ده‌نگی دیکه‌یه‌ و درێژه‌دانه‌ به‌ پاوان و قۆرخکردنی ده‌سه‌ڵات و ئابووری و جۆرێکه‌ له‌ دیکتاتۆرییه‌کی گشتی. ئه‌گه‌ر بشمانه‌وێت پێناسه‌ی بکه‌ین، ئه‌وا ناتوانین له‌ "دیموکتاتۆری" زێتر نێوێکی دیکه‌ی لێبنێین. ئه‌و یه‌کلیستییه‌ ته‌نێ له‌بۆ به‌رژه‌وه‌ندی حیزب و ده‌سه‌ڵاتداره‌کانی کوردستانه‌ و به‌ هیچ جۆرێک بۆ به‌رژه‌وه‌ندی گه‌لی کوردستان نییه‌. سه‌رکرده‌یه‌تیی سیاسیی کورد، که‌ هێنده‌ به‌ په‌رۆشه‌وه‌یه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی گه‌لی کوردستان، وه‌ک خۆیان بانگاشه‌ی بۆ ده‌که‌ن، ئه‌دی بۆ له‌ 1994ه‌وه‌ تا ئه‌وڕۆ باشووری کوردستانیان کردووه‌ته‌ دوو ده‌وڵه‌تی زۆر دوور له‌ یه‌کتر و جیاواز و هه‌رچی کورد هه‌یه‌ له‌م جیهانه‌دا هاوار ده‌کات، که‌ ئه‌و دوو له‌ته‌ی کوردستان بکه‌نه‌وه‌ به‌ یه‌ک و ببنه‌وه‌ یه‌ککارگێڕی و یه‌کسه‌رکرده‌یه‌تی و یه‌کڕێبه‌ریه‌تیی، که‌چی هه‌ر گوێیشی ناده‌نێ؟ ئه‌و یه‌کخستنه‌ی حوکوومه‌ت و کارگێڕییه‌یان، ده‌بێته‌ هۆی که‌مکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتیان و ئه‌م یه‌کلیستییه‌ی ئێستایان ده‌بێته‌ هۆی چڕکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتیان، بۆیه‌ ئه‌وی یه‌که‌میان ناکه‌ن و ئه‌می دووه‌میان ده‌که‌ن و با گه‌لی کوردستانیش بۆ خۆی هه‌ر هاوار بکات.

ئاسۆ: ئایا ئه‌گه‌ر کورد به‌شداری هه‌ڵبژاردن نه‌کات، به‌دیلێکی تر هه‌یه‌ تا بیگرێته‌ به‌ر؟
شاکه‌لی: کورد ئه‌گه‌ر ماڵی خۆی ڕێکخات و دیواری نێوان کارگێڕی و ده‌سه‌ڵاته‌کانی خۆی بڕووخێنێت و یه‌کده‌نگ بێت و هێزه‌کانی بکاته‌ یه‌ک و پێش حیزبایه‌تی کوردایه‌تیی بکات، زۆرچاک ده‌توانێت هه‌ر به‌ هاتنه‌ سه‌ر شه‌قام و ڕێپێوان و خۆپێشاندان، له‌ ناوه‌وه‌ و له‌ ده‌رێی کوردستان، هه‌موو جیهان بێدار بکاته‌وه‌ و له‌ ناوه‌وه‌ی کوردستانیش به‌وانه‌ و  کاری شۆڕشگێڕانه‌، ته‌واوی خواسته‌کانی خۆی بسه‌پێنێت و جاڕی سه‌ربه‌خۆیی کوردستانیش بدات. کورد، که‌ خۆی به‌ عیراقه‌وه‌ ببه‌سێته‌وه‌، له‌ ده‌ره‌وه‌ی کوردستان نه‌ که‌س به‌ هاوارییه‌وه‌ دێت و نه‌ که‌سیش لێی تێده‌گات، به‌ڵام ئه‌گه‌ر باسی سه‌ربه‌خۆیی و ده‌وڵه‌ت بکات، هه‌موو ئازدیخوازانی جیهان و ته‌نانه‌ت ده‌وڵه‌تانیش تێده‌گه‌ن و زۆرینه‌ی مرۆڤیش پشتگریی ده‌کات. ئه‌و عیراقه‌ی، که‌ ئه‌وڕۆ سه‌رانی کورد گره‌وی له‌ سه‌ر ده‌که‌ن، گورگێکی تۆپیوه‌ و ئه‌مان خۆیان زیندووی ده‌که‌نه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌ریده‌نه‌ گیانی خۆیان. له‌ نێو ئه‌و عیراقه‌ی ئێستادا، له‌ دوای ئه‌مه‌ریکا و ئینگلستان، کورد هێزی سێیه‌مه‌. کورد خودانی له‌شکر و ئه‌زموونی جه‌نگ و خه‌بات و کارگێڕی و که‌چه‌دیموکراتییه‌که‌ و به‌و هێزه‌ی ده‌توانێت هه‌موو شتێک بکات و خۆی بسه‌پێنێت. من پێموایه‌ سه‌رکرده‌یه‌تیی سیاسیی کورد ئێستاکه‌، که‌ که‌رکووک و مووسڵ ناگرێت، له‌ کاتێکدا که‌ ڕۆژانه‌ ده‌یان کورد قڕان ده‌کرێن و سه‌رده‌بڕدرێن و ئه‌و ته‌نێ ته‌ماشا ده‌کات و چاوه‌نۆڕی عیراق و عیراقییانه‌ شتێکی بۆ بکه‌ن، له‌ ئازایه‌تی و دڵسۆزییه‌وه‌ نییه‌ بۆ گه‌لی کوردستان، به‌ڵکه‌ ته‌نێ له‌ نه‌وێران و خه‌مساردی و له‌ ترسی له‌ده‌ستدانی ده‌سه‌ڵاتی خۆی و ده‌سه‌ڵاتگرتنه‌ده‌ستی خه‌ڵکانی ڕادیکال و شۆڕشگێڕ و کوردستانیی نێو گه‌لی کوردستانه‌. 
                

  6/12/2004